«Ο άνθρωπός μου αντιμετωπίζει προβλήματα ψυχικής υγείας. Του μιλάω, αλλά δεν με ακούει. Δεν ακολουθεί ούτε τις οδηγίες των ιατρών. Υπάρχουν συχνά εντάσεις στο σπίτι. Δείχνει συνεχώς ανήσυχος. Δεν λαμβάνει τη φαρμακευτική αγωγή που του έχουν συστήσει οι ιατροί».
«Οι δικοί μου δεν μπορούν να καταλάβουν πόσο εξαντλητικό είναι να παλεύεις με ένα πρόβλημα ψυχικής υγείας και πόσο βαριά είναι τα φάρμακα που λαμβάνω. Με ρίχνουν και με εξαντλούν. Μου λένε να βγω από το σπίτι και να είμαι ενεργός. Πού να πάω, όμως, και με ποιον; Όλο αυτό μού φαίνεται βουνό».
Φόβος, ανησυχία, φαρμακευτική αγωγή, νοσηλεία, εντάσεις, απομόνωση, ανεργία, κατάθλιψη, ψυχική ασθένεια.
Αυτές είναι κάποιες από τις φράσεις και λέξεις που ακούει συνήθως ένας επαγγελματίας ψυχικής υγείας όταν έρχεται σε επαφή με μια οικογένεια που ένα μέλος της αντιμετωπίζει προβλήματα ψυχικής υγείας. Από τη μια, η οικογένεια μπορεί να διαμαρτύρεται ότι ο άνθρωπός της λαμβάνει υπηρεσίες ψυχικής υγείας, αλλά δεν συνεργάζεται με τις υποδείξεις των ιατρών. Από την άλλη, το άτομο παραπονιέται ότι πλέον δεν ακούγεται η φωνή του και ότι όλοι απορρίπτουν όσα λέει και αισθάνεται, ακριβώς επειδή τυγχάνει να έχει λάβει μια διάγνωση.
Η προσέγγιση του Ανοιχτού Διαλόγου, την οποία θα σας παρουσιάσουμε, πραγματεύεται ακριβώς αυτό το χάσμα στην επικοινωνία, με σκοπό την οικοδόμηση μιας νέας, κοινής γλώσσας μέσα στην οικογένεια. Πρόκειται για μια συνεργατική και καινοτόμο προσέγγιση. Οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται από τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας αλλά συναποφασίζονται με όλα τα μέλη της οικογένειας, με σεβασμό και κατανόηση στη γνώμη όλων. Για τον Ανοιχτό Διάλογο, μια κατάσταση κρίσης μέσα στην οικογένεια δεν σημαίνει ότι κάποιο από τα μέλη της κάνει κάτι λάθος. Μια κατάσταση κρίσης ίσως αποτελεί ευκαιρία να ακουστούν διαφορετικές απόψεις, προκειμένου να φτάσουμε όλοι μαζί σε μια κοινά αποδεκτή λύση. Στην παρέμβαση του Ανοιχτού Διαλόγου συμμετέχουν δύο επαγγελματίες ψυχικής υγείας, ο άνθρωπος με προβλήματα ψυχικής υγείας, η οικογένειά του ή όποιο άλλο άτομο προσκληθεί από τους συμμετέχοντες.
Το Κέντρο Ημέρας “Franco Basaglia” της Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ) βρίσκεται στο Μαρούσι και παρέχει δωρεάν υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στην κοινότητα. Η ομάδα κατ’ οίκον παρέμβασης του Κέντρου τα τελευταία χρόνια εκπαιδεύεται και εφαρμόζει την προσέγγιση του Ανοιχτού Διαλόγου.
Η ανάπτυξη του κινήματος του Ανοιχτού Διαλόγου ξεκίνησε τη δεκαετία του 1980 στη Φινλανδία από τον Jaakko Seikkula και τους συνεργάτες του. Ο Ανοιχτός Διάλογος αποτελεί καινοτομία στην ψυχιατρική φροντίδα, για την υποστήριξη ατόμων που βιώνουν ψυχοκοινωνικές δυσκολίες, με εντυπωσιακά αποτελέσματα σε ασθενείς του ψυχωτικού φάσματος και ιδιαίτερα σε άτομα με σχιζοφρένεια. Έρευνες στη Φινλανδία έχουν δείξει ότι με τη συγκεκριμένη παρέμβαση μειώνονται τα ποσοστά νοσηλειών, οι άνθρωποι επανακτούν τη λειτουργικότητά τους, ενώ καθίσταται πιο δυνατή η μείωση της φαρμακευτικής αγωγής.
Το διήμερο 3 και 4 Ιανουαρίου 2022 το προσωπικό του Κέντρου Ημέρας “Franco Basaglia” της ΕΠΑΨΥ συμμετείχε σε εκπαιδευτικό σεμινάριο για την προσέγγιση του Ανοιχτού Διαλόγου, με εκπαιδευτές τους Νορβηγούς συναδέλφους Marit Borg και Bengt Karlsson.
Η Marit Borg
Η Marit και ο Bengt είναι καθηγητές στο τμήμα Υγείας και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Νότιας και Ανατολικής Νορβηγίας. Ασκούν επίσης κλινικό έργο στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας και Εξαρτήσεων και στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Akershus της Νορβηγίας.
Ο Bengt Karlsson
Η συνάντηση αυτή μάς έδωσε τη δυνατότητα να ρωτήσουμε τους συναδέλφους για την εμπειρία τους στη Νορβηγία και για το τι σημαίνει για εκείνους η προσέγγιση του Ανοιχτού Διαλόγου. Όπως εξηγούν, πρόκειται περισσότερο για «στάση ζωής» παρά για μια τυπική ψυχοθεραπευτική προσέγγιση. Από την εμπειρία τους, το στοιχείο που καθιστά ξεχωριστή την παρέμβαση είναι το ότι οι ίδιες οι οικογένειες αποκτούν πρωταγωνιστικό ρόλο στο σχέδιο φροντίδας τους.
Πώς θα περιγράφατε την προσέγγιση του Ανοιχτού Διαλόγου σε μια οικογένεια κατά την πρώτη, αναγνωριστική συνάντηση;
Β.: Στην πρώτη, αναγνωριστική συνάντηση συμμετέχουν το άτομο με βιωμένη εμπειρία, μέλη της οικογένειας και επαγγελματίες ψυχικής υγείας που υπάγονται στην τοπική αυτοδιοίκηση. Στη Νορβηγία η πρώτη απόπειρα Ανοιχτού Διαλόγου ξεκίνησε το 2002, εντός του νοσοκομείου. Τότε, δεν είχε διαδοθεί ακόμη η προσέγγιση. Ήταν πιο δύσκολα. Τώρα είναι πιο εύκολα τα πράγματα. Στη Νορβηγία, τότε, ήταν αποκλεισμένη η οικογένεια. Από το 2002 και μετά τα ίδια τα μέλη των οικογενειών λένε πόσο ευχαριστημένα είναι.
Στην πρώτη συνάντηση, λοιπόν, τη συνάντηση γνωριμίας, θα έλεγα στους συμμετέχοντες «χρειαζόμαστε τη βοήθειά σας, τη γνώση σας και την εμπειρία σας. Η συμμετοχή στις συναντήσεις αυτές θα είναι βοηθητική για την ίδια τη ζωή σας».
Είναι σπάνιο να πει κάποιος «δεν συμμετέχω». Όταν πρωτοξεκινήσαμε τις συναντήσεις, μοιράσαμε ένα ενημερωτικό φυλλάδιο εντός του νοσοκομείου. Λέγαμε ότι κάθε Τρίτη στις 18:00, για παράδειγμα, θα βρισκόμαστε στο σαλόνι. Στην αρχή ήρθαν λίγοι μόνο ασθενείς. Στη συνέχεια ήρθαν κι άλλοι και μετά ήρθαν ακόμη και επαγγελματίες. Αυτό που κάναμε από την πλευρά μας ήταν να συστηθούμε και να πούμε στους λήπτες υπηρεσιών ψυχικής υγείας πόσο χρειαζόμασταν τη βοήθειά τους. Εκείνοι δήλωσαν πολύ χαρούμενοι που συμπεριλήφθηκαν σε αυτή τη προσέγγιση. Πρόκειται για μια bottom-up προσέγγιση, από κάτω προς τα πάνω. Θέτει στο επίκεντρο τον ασθενή. Ακόμα και οι βιολογικά προσανατολισμένοι ψυχίατροι έχουν ακούσει για την προσπάθεια που γίνεται και τη στηρίζουν, επειδή ακούν από τις ίδιες τις οικογένειες πόσο ευχαριστημένες είναι. Επίσης, υπάρχει συνέχεια στη φροντίδα. Όταν ο ασθενής επιστρέφει σπίτι του, μετά από κάποια νοσηλεία, μέσω του δήμου συνεχίζουν να πραγματοποιούνται συναντήσεις με τον ίδιο και την οικογένειά του.
M.: Από την πλευρά μου, θα έλεγα ότι η προσέγγιση του Ανοιχτού Διαλόγου συνδέεται άμεσα με την προσέγγιση του recovery. Ο Ανοιχτός Διάλογος προσφέρει ένα συγκεκριμένο, πρακτικό πλαίσιο εφαρμογής της συνεργατικής προσέγγισης που αναφέρει σε θεωρητικό επίπεδο το μοντέλο του recovery. «Είμαστε όλοι μαζί, μαζί μ’ εσένα. Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε την κατάστασή σου. Δεν μπορώ να σε βοηθήσω μόνος μου, ως επαγγελματίας, εάν δεν είναι και οι άνθρωποί σου μαζί σε αυτό. Χρειαζόμαστε τη δική σας κατανόηση για την κατάσταση που εσείς βιώνετε».
Πώς μπορεί να ενταχθεί μια πιο δημοκρατική προσέγγιση σε ένα ιατροκεντρικό σύστημα υγείας; Τι διαφορετικό θα λέγατε ότι προσφέρει η προσέγγιση αυτή στον χώρο της ψυχική υγείας;
Β.: Πρόκειται για μία άκρως δημοκρατική και συμμετοχική, συμπεριληπτική προσέγγιση. Απευθύνουμε διαρκώς μια επίμονη πρόσκληση συμμετοχής σε όλα τα μέλη της οικογένειας ή του δικτύου για συμμετοχή στις συναντήσεις. Θέλουμε να «ανοίξουμε» το οικογενειακό σύστημα. Να ανοίξουμε τον διάλογο με νέες ερωτήσεις. Όλοι οι άνθρωποι έχουμε προκατασκευασμένες αντιλήψεις. Το ζήτημα είναι να πάμε πέρα από αυτές μέσα από τις ερωτήσεις που προκύπτουν στον διάλογο. Εγώ βέβαια, από την άλλη, είμαι επιφυλακτικός και απέναντι στη νέα τάση που παρουσιάζεται στον Ανοιχτό Διάλογο, ότι όλα πρέπει να μετριούνται και να αποτυπώνονται.
M.: Το πρώτο διαφορετικό στοιχείο είναι η Συνεργασία με κεφαλαίο «Σ». Κι έπειτα η προσοχή που δίνεται στη γλώσσα και στις λέξεις. Δεν υπάρχουν μαγικές συνταγές και γρήγορες λύσεις. Πρέπει να είμαστε ανήσυχα πνεύματα.
Μία από τις βασικές αρχές του Ανοιχτού Διαλόγου είναι η «ανοχή στην αβεβαιότητα». Πόσο εύκολο είναι για μια οικογένεια της οποίας ο αγαπημένος άνθρωπος αντιμετωπίζει ζητήματα ψυχικής υγείας να «ακούσει» αυτή την αρχή, να την αντέξει και να μπορέσει να την ακολουθήσει;
Μ.: Είναι ζήτημα παροχής αισθήματος ασφάλειας. Να δείχνουν οι θεραπευτές ότι κατανοούν και μπορούν να αντέξουν αυτή την οδύνη. Γι’ αυτό άλλωστε είναι σημαντική η οικοδόμηση σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ οικογενειών και επαγγελματιών. Επίσης, είναι πολύ βοηθητικό για τους ίδιους τους επαγγελματίες το ότι είναι δύο και λειτουργούν ως θεραπευτικό ζευγάρι. Έτσι, μοιράζονται το βάρος που προκύπτει από τα δύσκολα συναισθήματα και στιγμές.
Β.: Προσκαλούμε τους ανθρώπους. Οι ίδιες οι λέξεις που χρησιμοποιούνται είναι σημαντικές. Τους προσκαλούμε να διερευνήσουμε μαζί τους την οδύνη και τα συναισθήματα που εκφράζονται. Η έμφαση δίνεται στις λέξεις που χρησιμοποιούν οι ίδιοι οι άνθρωποι. Είναι πολύ σημαντικές και αποκαλύπτουν την κουλτούρα της ίδιας της οικογένειας. Ο Jaakko Seikkula κατά τη διάρκεια των συνεδριών επαναλαμβάνει τις λέξεις που η ίδια η οικογένεια χρησιμοποιεί. Στο Νοσοκομείο Keropudas της Λαπωνίας, απ’ όπου ξεκίνησε ο Ανοιχτός Διάλογος, λένε ότι πρόκειται για μια αργή διαδικασία που προσπαθεί να αξιοποιεί τον χρόνο με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Στην καθημερινότητά μας έχουμε μάθει σε μια ρουτίνα που δεν αφήνει καθόλου χρόνο. Επίσης, είναι σημαντικός και ο χρόνος που μεσολαβεί από τη μια συνάντηση στην άλλη.
Μ.: Είναι σημαντικό να κλείνουμε μια συνάντηση παρέχοντας αίσθημα ασφάλειας στις οικογένειες. Για να αντέξουν μέχρι την επόμενη συνάντηση.
Β.: Επίσης, αν η οικογένεια θελήσει επιπλέον, έκτακτη συνάντηση, την παρέχουμε. Το πιο σημαντικό όμως κομμάτι της διαδικασίας είναι ο αναστοχασμός των θεραπευτών μέσα στη θεραπευτική συνάντηση. Οι ίδιες οι οικογένειες αναφέρουν πόσο πολύ τους αρέσει αυτή η πρακτική, στην οποία δεν είναι συνηθισμένοι. Ωστόσο, θέλει προσοχή το πώς θα γίνει αυτό το άνοιγμα. Οι σκέψεις που εκφράζουν οι θεραπευτές κατά τη διάρκεια του αναστοχασμού είναι δικές τους. Χρειάζεται προσοχή πώς θα εκφραστούν, για να μην επιβληθούν ή «φορεθούν» στα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Προσκαλούμε όσους μένουν στο ίδιο σπίτι να συμμετέχουν στις συναντήσεις κι ας μη μιλούν. Σταδιακά παρατηρούμε ότι γίνονται πιο ενεργοί και ανοίγονται.
Πώς θα περιγράφατε την κουλτούρα της οικογένειας στη Σκανδιναβία; Πώς μπορεί ο Ανοιχτός Διάλογος να συμβάλει στην κουλτούρα της «μεσογειακής οικογένειας», που παρουσιάζει δυσκολία στον αποχωρισμό γονέων-παιδιών;
Β.-Μ.: Γενικά οι δεσμοί της οικογένειας στην Ελλάδα είναι πιο δυνατοί σε σχέση με τη Νορβηγία. Δεν ξέρω τώρα αν στην Ελλάδα παρατηρείται και επιμέρους διαφοροποίηση στους δεσμούς της οικογένειας, μεταξύ νησιών και αστικών κέντρων. Στη Νορβηγία, νομίζω, υπάρχουν περισσότερα διαζύγια. Οι άνθρωποι διαμένουν περισσότερο μόνοι. Η οικογένεια τη δεκαετία του 1970 στη Νορβηγία ήταν πιο δεμένη. Τότε οι άνθρωποι ζούσαν κυρίως στην εξοχή. Όταν ξεκίνησαν να προσέρχονται στον αστικό ιστό, οι δεσμοί άρχισαν να σπάνε. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένας υψηλότερος βαθμός σύνδεσης, ειδικά σε κάποιες πόλεις με έντονο το στοιχείο της μετανάστευσης, κυρίως από χώρες όπως η Τουρκία, το Πακιστάν και η Ινδία.
Υπάρχει, πάντως, πολλή μοναξιά στους ανθρώπους. Όταν κάνουμε συνάντηση δικτύου, τις περισσότερες φορές μαζί με τον ασθενή είναι κάποιος από τη γειτονιά, για παράδειγμα ο ταχυδρόμος ή κάποιο πρόσωπο αναφοράς από την Πρόνοια, και όχι η οικογένεια. Γι’ αυτό κάνουμε λόγο για συνάντηση «δικτύου» και όχι «οικογένειας». Χωρίς βέβαια να αποκλείεται το γεγονός να προσκληθεί ή να παρευρίσκεται και κάποιος από την οικογένεια του ασθενούς.
Κάτι άλλο που παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια είναι ότι αυξάνονται συνεχώς οι κοινωνικές ανισότητες. Είμαστε η δεύτερη πλουσιότερη χώρα στον κόσμο και, παρ’ όλα αυτά, υπάρχει φτώχεια.
Η Ελλάδα έχει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά ακούσιων νοσηλειών στην Ευρώπη (65%), ελλείψει και ενός επαρκέστερου δικτύου παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην κοινότητα. Ποια είναι η αντίστοιχη εμπειρία από τη Νορβηγία; Τι φροντίδα λαμβάνει ένας άνθρωπος με προβλήματα ψυχικής υγείας στη Νορβηγία;
Β.: Το ποσοστό των ακούσιων νοσηλειών στη Νορβηγία, δυστυχώς, αυτή τη στιγμή δεν το έχω εύκαιρο, αλλά γνωρίζω ότι είναι σταθερό. Ωστόσο, η χώρα έχει δεχτεί κριτική για τη συγκεκριμένη πρακτική. Υπάρχει η πολιτική βούληση να μειωθούν οι ακούσιες νοσηλείες. Έχουν μειωθεί πολύ και οι κλίνες στα επείγοντα. Έχουμε όμως κλίνες επειγόντων και όλοι όσοι νοσηλεύονται εκεί είναι με ακούσια νοσηλεία. Τα τελευταία χρόνια έχει ξεκινήσει ένα πρόγραμμα σε τέσσερις περιοχές της χώρας για μονάδες νοσηλείας που δεν χρησιμοποιούν καθόλου ψυχιατρικά φάρμακα (drug-free units). Η νοσηλεία εκεί είναι βέβαια εκούσια. Πάντως, η προσέγγιση και φιλοσοφία των επαγγελματιών ποικίλλει, ανάλογα με την περιοχή. Στα βόρεια της χώρας, για παράδειγμα, παρατηρούνται υψηλότερα ποσοστά ακούσιων νοσηλειών. Να σημειωθεί εδώ ότι υπήρξε μεγάλη αντίσταση κι από τους ίδιους τους ιατρούς για το drug-free πρόγραμμα. Μέχρι που το υπουργείο είπε «εάν δεν το υλοποιήσετε, θα σας κόψω τη χρηματοδότηση».
Πώς συμμετέχουν οι οικογένειες και οι άνθρωποι με ψυχιατρική εμπειρία στη φροντίδα της ψυχικής τους υγείας;
Β.: Υπάρχουν σύλλογοι οικογενειών που έχουν και έντονη πολιτική δράση. Εμπλέκονται στα κέντρα λήψης αποφάσεων. Επίσης, υπάρχουν πολύ ισχυροί σύλλογοι ασθενών. Κάθε πολίτης που λαμβάνει υπηρεσίες ψυχικής υγείας πρέπει να έχει ενεργό ρόλο και λόγο στο σχέδιο θεραπείας του. Υπάρχουν μέλη οργανώσεων που δουλεύουν πολύ σκληρά και απευθύνουν συνεχώς κάλεσμα για την ενεργητικότερη συμμετοχή όλων.
M.: Είναι σημαντικό να εμπλέκονται όλοι. Λήπτες και οικογένειες. Κλινικοί και ερευνητές. Μέσα από την πολυφωνία μπορούμε να αφουγκραζόμαστε καλύτερα τον συνάνθρωπό μας. Στη Νορβηγία, στους δήμους, υπάρχει επίσης πρόγραμμα peer support (υποστήριξης από ομοτίμους). Μάλιστα στην Αγγλία, απ’ όπου έχει ξεκινήσει η προσέγγιση των ομοτίμων, η υπηρεσία αυτή είναι έμμισθη. Να υπογραμμίσουμε όμως και τον εξής κίνδυνο: Εάν εκπαιδευτούν όλοι στο ίδιο μοντέλο υποστήριξης (peer support), ίσως χαθεί κάτι από τη μοναδικά βιωμένη εμπειρία. Τέλος, να προσθέσω ότι σε όλα αυτά που συζητάμε σήμερα είναι σημαντική και η φωνή των ερευνητών. Η έρευνα έχει τη δική της θέση δίπλα στην κλινική πρακτική.
Ως επαγγελματίες, τι είδους προβλήματα και δυσκολίες αντιμετωπίζετε στην καθημερινή σας πρακτική;
Β.: Έχουμε τα πάνω μας και τα κάτω μας. Στα θετικά είναι ότι πλέον οι ψυχίατροι και ψυχολόγοι είναι πιο ανοιχτοί σε τέτοιου είδους προσεγγίσεις. Από την άλλη, δυστυχώς, εισέρχονται στην πρακτική μας όλο και περισσότερα guidelines (πρωτόκολλα), που δυσκολεύουν την κατάσταση και την επαφή με τους ανθρώπους. Επίσης δυσκολεύουν την ανάπτυξη του Ανοιχτού Διαλόγου. Τα πρωτόκολλα εξ ορισμού κλείνουν τον διάλογο. Μέσα από τα guidelines «χάνουμε» τα μέλη των οικογενειών. Αυτοί όμως πρέπει να είναι στο επίκεντρο.
Μ.: Είναι σημαντικό να υπάρχει συνέχεια στη θεραπεία. Ο δήμος της πόλης του Bergen αποτελεί παράδειγμα καλής πρακτικής ως προς αυτό, με το μοντέλο του peer support και της συνεργασίας της Ψυχολογικής Υπηρεσίας του δήμου με τις νοσοκομειακές και κοινοτικές δομές φροντίδας. Σε άλλους δήμους της χώρας στην παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας υπάρχει κατακερματισμός και λείπει η συνέχεια στη φροντίδα.
Ποια είναι η σχέση μεταξύ Ανοιχτού Διαλόγου και έγκαιρης παρέμβασης στην ψύχωση;
Β.-M.: Πράγματι στο Νοσοκομείο Keropudas έτσι ξεκίνησε η εφαρμογή του Ανοιχτού Διαλόγου. Οι αρχές πάνω στις οποίες στηρίζεται η συγκεκριμένη προσέγγιση είναι οι εξής:
• Η παρέμβαση ξεκινά εντός 24 ωρών από τη νοσηλεία και πραγματοποιείται εντός του νοσοκομείου.
• Χορηγείται η χαμηλότερη δυνατή δόση φαρμάκου.
• Η διάρκεια της νοσηλείας είναι όσο γίνεται μικρότερης διάρκειας.
• Υπάρχει το συνεχές της φροντίδας μετά τη νοσηλεία μέσω της συνεργασίας των επαγγελματιών ψυχικής υγείας του νοσοκομείου, του δήμου και των κοινοτικών δομών.
*Η διμερής πρωτοβουλία «Ανοιχτός διάλογος στην ψυχική υγεία: Μεταφορά σύγχρονων πρακτικών παρέμβασης» υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος Active Citizens Fund, με φορέα υλοποίησης την ΕΠΑΨΥ και εταίρο την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία The Solidarity Association of Starfish από τη Νορβηγία. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα Active Citizens Fund που διαχειρίζεται το ίδρυμα Μποδοσάκη και το SolidarityNow.
**Το πρόγραμμα Active Citizens Fund, ύψους €13,5 εκατ., χρηματοδοτείται από την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν και τη Νορβηγία και είναι μέρος του χρηματοδοτικού μηχανισμού του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ) περιόδου 2014-2021, γνωστού ως EEA Grants. Τη διαχείριση της επιχορήγησης του προγράμματος Active Citizens Fund για την Ελλάδα έχουν αναλάβει από κοινού το Ίδρυμα Μποδοσάκη και το SolidarityNow. Για περισσότερες πληροφορίες: www.activecitizensfund.gr.
