Η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι οι οικονομικές κυρώσεις έχουν περιορισμένο αντίκτυπο, ενώ ανατρέπουν τις αλυσίδες εφοδιασμού της παγκόσμιας οικονομίας. Οι κυρώσεις είναι εντυπωσιακό μέτρο, αλλά οδηγούν σε οικονομική και διπλωματική παγίδα τύπου Catch-22. Η παγίδα-22 επινοήθηκε ως όρος το 1961από τον Joseph Heller στο μυθιστόρημά του Catch-22, περιγράφοντας το παράδοξο φαινόμενο του εγκλωβισμού σε μία κατάσταση λόγω αντιφατικών κανόνων ή περιορισμών.
Οι οικονομικές κυρώσεις είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα γεωοικονομικής παγίδας-22. Οι κυρώσεις στη Βόρεια Κορέα είχαν ως αποτέλεσμα λιμούς για τον λαό και ενίσχυση του αυταρχικού καθεστώτος. Οι κυρώσεις στην Κούβα απέτυχαν πολιτικά ενώ εκτόξευσαν το λαθρεμπόριο και επιδείνωσαν τις συνθήκες διαβίωσης του κουβανικού λαού.
Οι κυρώσεις στην Βενεζουέλα απέτυχαν, καθώς η κυβέρνηση διατήρησε την ισχύ της. Οι κυρώσεις στο Ιράν αποδείχθηκαν αδιέξοδες, οδηγώντας αρχικά σε διεθνή συμφωνία και σταθεροποίηση του καθεστώτος, ενώ στη συνέχεια οι νέες κυρώσεις αποδείχθηκαν αναποτελεσματικές. Μετά δε την επιβολή νέων κυρώσεων στη Ρωσία, επιχειρήθηκε η εξομάλυνση των σχέσεων με Βενεζουέλα και Ιράν προκειμένου να καλυφθεί το ενεργειακό έλλειμμα.
Οι κυρώσεις της ΕΕ στην Ρωσία το 2014 για την προσάρτηση της Κριμαίας και τα ρωσικά αντίμετρα, έθιξαν τις οικονομίες του ευρωπαϊκού νότου και ιδιαίτερα την Ελλάδα. Οι κυρώσεις είχαν ως αποτέλεσμα την υποκατάσταση των ελληνικών εξαγωγών φρούτων, διατροφικών προϊόντων και προϊόντων μεταποίησης από άλλες χώρες και κυρίως από την Τουρκία.
Το τελικό αποτέλεσμα των κυρώσεων ήταν το κόστος να επιμερίζεται στους οικονομικά αδύναμους των υπό κύρωση χωρών, ενώ οι ελίτ αυτών των χωρών ενισχύονταν πολιτικά. Επιπρόσθετα, η διαταραχή των εμπορικών ροών επηρεάζει εντονότερα τις πλέον αδύναμες οικονομικά χώρες, οι οποίες πολιτικά ακολουθούν τις κυρώσεις χωρίς να υπάρχει μηχανισμός αποζημίωσης.
Οι πρόσθετες κυρώσεις της ΕΕ στη Ρωσία ως αποτέλεσμα της ουκρανικής κρίσης είναι αναποτελεσματικές, ενώ το Κρεμλίνο χρησιμοποιεί τις κυρώσεις για την λήψη μέτρων αντιποίνων κατά της Ευρώπης με τον περιορισμό του ενεργειακού εφοδιασμού.
Οι υπέρμαχοι των κυρώσεων στη Ρωσία προτείνουν την επέκταση του πεδίου εφαρμογής του αποκλεισμού ρωσικών τραπεζών από το SWIFT, όπως στις ιρανικές τράπεζες το 2012. Το μέτρο θα είχε ως αποτέλεσμα η Ρωσία να διακόψει άμεσα την ροή του φυσικού αερίου στην ΕΕ.
Καθώς η ενεργειακή απεξάρτηση από τη Ρωσία εντός του 2022 θα είχε σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομία της ΕΕ και ιδιαίτερα στη γερμανική οικονομία, σκέψεις ενεργοποίησης από τις ΗΠΑ του νόμου περί αμυντικής παραγωγής για την ανάπτυξη της πράσινης πολιτικής των ΗΠΑ, κατ’ αναλογία του Νόμου εκμισθώσεως και δανεισμού (Lend-Lease Act),με εξαγωγές αντλιών θερμότητας, φωτοβολταϊκών και πράσινων τεχνολογίων ενέργειας στην Ευρώπη, διευκολύνει αλλά δεν διασφαλίζει την ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ.
Η μεσοπρόθεσμη μείωση της εξάρτησης της Ευρώπης από το ρωσικό πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, δεν αντιμετωπίζει βραχυχρόνια τον ενεργειακό εφοδιασμό και το εμπορικό έλλειμμα της Γερμανίας, επιδεινώνοντας την οικονομική δυσπραγία στην ευρωζώνη.
Ακόμα και η επιβολή ανώτατου ορίου τιμών στις αγορές ενέργειας από την ΕΕ, πριν την πλήρη εφαρμογή του εμπάργκο στο ρωσικό πετρέλαιο, θα μείωνε τις ρωσικές εισαγωγές ενέργειας στην Ευρώπη σταδιακά. Το μέτρο εξετάσθηκε στην Ομάδα των Επτά (G7), όμως η αποτελεσματικότητα του προσκρούει στην αναγκαία επιβολή δευτερογενών εξωεδαφικών κυρώσεων σε τρίτες χώρες, όπως η Τουρκία, η Ινδία και η Κίνα. Νέες κυρώσεις σε τρίτες χώρες θα ήταν αντιπαραγωγικές και θα ωθούσαν στη διαμόρφωση μετώπου αυτών των χωρών με την Ρωσία, με γεωπολιτικές προεκτάσεις στην Μέση Ανατολή και στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού.
Λόγω της ουκρανικής κρίσης τα Κράτη Μέλη της ΕΕ, τα οποία είναι και μέλη του ΝΑΤΟ έχουν αναλάβει την δέσμευση αύξησης των αμυντικών δαπανών στο 2% του ΑΕΠ, ανεβάζοντας το κόστος των αμυντικών δαπανώντων ευρωπαϊκών χωρών κατά 25%. Προκειμένου να χρηματοδοτηθεί η αύξηση των στρατιωτικών δαπανών των ευρωπαϊκών χωρών και η απεξάρτηση από τον άνθρακα, η ΕΕ θα μπορούσε να εκδώσει ευρωομόλογα. Η ιδέα των ευρωομολόγων προσκρούει στην σθεναρή αντίθεση των «φειδωλών χωρών» της ΕΕ.
Ως αποτέλεσμα ο κίνδυνος για την ΕΕ είναι η ενεργειακή κρίση να συνοδευτεί από στασιμοπληθωρισμό και κρίση χρέους. Το ιδιωτικό και δημόσιο χρέος ως ποσοστό του παγκόσμιου ΑΕΠ, είναι σήμερα πολύ υψηλότερα από ό,τι στο παρελθόν, έχοντας αυξηθεί από 200% το 1999 σε 350% σήμερα, με ιδιαίτερα απότομη αύξηση μετά την έναρξη της πανδημίας.
Στον απόηχο της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, η παρέμβαση της ΕΕ με την ρήτρα διαφυγής και την παροχή εισοδηματικής στήριξης, επέτρεψε στις κυβερνήσεις να αποτρέψουν το σπιράλ αύξησης μισθών-τιμών τύπου δεκαετίας του 1970, διευκολύνοντας το έργο της ΕΚΤ.
Ο στασιμοπληθωρισμός σήμερα αντιμετωπίζεται κυρίως με την μείωση του πραγματικού εισοδήματος της εργασίας και λιγότερο με τις αυξήσεις επιτοκίων. Το μειονέκτημα της παρέμβασης της ΕΕ είναι η υπόθεση εργασίας της περιορισμένης χρονικής διάρκειας της σύγκρουσης στην Ουκρανία.
Καθώς η διπλωματική επίλυση της ουκρανικής κρίσης χρονικά επιμηκύνεται και ενώ ο Γερμανός Υπουργός Οικονομικών κατέθεσε τις προτάσεις της χώρας του για αυστηρή δημοσιονομική πειθαρχία, η ΕΕ αντιμετωπίζει την παγίδα-22, καθώς η ενεργειακή κρίση θέτει νέες σημαντικές οικονομικές προκλήσεις.
Η κυβέρνηση εναποθέτει την αντιμετώπιση κάθε κρίσης στην ΕΕ, υιοθετώντας τα μέτρα χωρίς ειδικό σχεδιασμό παρέμβασης στο οικονομικό επίπεδο, όπως θα μπορούσε να κάνει με αναπροσανατολισμό του Ταμείου Ανάκαμψης για ενίσχυση της εξαγωγικής βιομηχανίας και την προώθηση νέου ενεργειακού μείγματος.
Στο διπλωματικό επίπεδο η πλήρης διακοπή των σχέσεων με την Ρωσία περιορίζει την διπλωματική άμυνα έναντι της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο και στην Κύπρο. Η κυβέρνηση επέλεξε τον ακραίο αντι-ρωσικό διπλωματικό τόνο, όταν σημαντικές ευρωπαϊκές χώρες όπως η Γαλλία, η Γερμανία, η Ισπανία και η Ιταλία επέλεξαν μετριοπαθή διπλωματικό τόνο, διατηρώντας γέφυρες επικοινωνίας με την Ρωσία.
Η αντίληψη εκχώρησης της άσκησης εξωτερικής πολιτικής στο διεθνή παράγοντα και οικονομικής πολιτικής στα ευρωπαϊκά όργανα είναι στην πραγματικότητα επιλογή πολιτικού, οικονομικού και διπλωματικούCatch-22.
(Ο Γιάννης Μπράχος είναι Οικονομολόγος (Msc, PhDEcon)-πρώην Γενικός Γραμματέας Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων Υπουργείου Εξωτερικών. Οι απόψεις είναι αυστηρά προσωπικές)
