Ο πόλεμος μαίνεται στην Ουκρανία μετά τη ρωσική εισβολή κι εμείς βρισκόμαστε στην Αθήνα, σε μια από τις πιο ζωντανές γωνιές της, την πλατεία Προσκόπων, για να μιλήσουμε με την κα Γιώτα Βάσση, συγγραφέα του βιβλίου «Φιλείν και Εράν, Το ερωτικό φαινόμενο χθες και σήμερα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παρισιάνου, και πραγματεύεται φιλοσοφικά το ζήτημα του Έρωτα, μ’ ένα απάνθισμα των θέσεων γι’ αυτό το προαιώνιο ζήτημα μεγάλων φιλοσόφων, που σημάδεψαν με το έργο τους την ιστορία της ανθρωπότητας.
«Έραν και Φιλείν» λοιπόν στα χρόνια της καραντίνας και δυστυχώς, του πολέμου.Πώς προέκυψεαυτός ο τίτλος;
Όπως έχω πει ξανά, ο τίτλος είναι αριστοτελικό δάνειο. Κατ’ αρχάς,«Φιλείν και Εράν» σημαίνει να αγαπάς και να ερωτεύεσαι, ενώ ταυτόχρονα συνιστά ένα είδος προτροπής, συνιστά τη δική μου στάση απέναντι στο ζήτημα, γιατί θεωρώ ότι στους καιρούς που ζούμε και όσο πιο δυστοπική γίνεται η πραγματικότητα τόσο μεγαλύτερη γίνεται αυτή η ανάγκη. Να συνεχίσουμε δηλαδή να αναπτύσσουμε αυθεντικές συναισθηματικές σχέσεις και δεσμούς εγγύτητας, γιατί μόνο έτσι η ζωή μας είναι αξιοβίωτη και αποκτά νόημα.
Ο αριστοτελικός δανεισμός συνδέεται και με την αρχή του νήματος για η χρονική αφετηρία του βιβλίου σας;
Υπάρχει ένας εκλεκτικισμός στο βιβλίο, μια επιλογή. Ακολουθώ ένα ιστορικό νήμα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αλλά είναι εντελώς επιλεκτικό. Από την αρχαιότητα περιλαμβάνω μόνο τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, κάνω ένα άλμα χρονικό προς τον Μεσαίωνα και την αυγή της νεωτερικότητας και καταγίνομαι έπειτα με τη μετανεωτερική εποχή. Την εποχή του διαδικτύου, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης κοκ. Με λίγα λόγια, μετη σύγχρονη πραγματικότητα.
Από την ανάγνωση του βιβλίου σας, από το πρώτο κιόλας ξεφύλλισμα, προκύπτει ένας πιο συγκεκριμένος εκλεκτικισμός στον Γάλλο φιλόσοφο Αλαίν Μπαντιού.
Ναι, έχετε δίκιο, ισχύει αυτό, διότι στους σύγχρονους φιλοσόφους, στους σύγχρονους Γάλλους φιλοσόφους, τους οποίους μελετώ, βλέπω ότι ο Μπαντιού έχει μια στάση που μου ταιριάζει περισσότερο. Η άποψή του ότι πρέπει να επανεπινοήσουμε τον έρωτα και ότι δεν έχει χαθεί οριστικά τίποτα, καθώς και ότι αν εμείς οι ίδιοι εκχωρήσουμε αυτό το ανθρώπινο συναίσθημα στην αγορά είμαστε οι ίδιοι χαμένοι, με βρίσκει απολύτως σύμφωνη. Γι’ αυτόν το λόγο και έχω αξιοποιήσει σημαντικό υλικό από τον Μπαντιού.
Είστε Δρ. Φιλοσοφίας και διδάσκουσα στο Παν/μιο Αθηνών. Το θέμα του βιβλίου σας προέκυψε μόνο από την προσωπική σας αναζήτηση σε σχέση με τα φιλοσοφικά ερωτήματα των καιρών μας ή σχετίζεται με την πορεία του ακαδημαϊκού σας έργου;
Θα έλεγα ότι είναι συνδυασμός. Γιατί στην αρχή δόθηκε ένα έναυσμα, λόγω μιας ομιλίας σε μια ημερίδα για τον Έρωτα, τον οποίο εγώ θα προσέγγιζα φιλοσοφικά. Διάβασα πολλά πράγματα τα οποία με εξίταραν τότε, και στην πορεία ήταν σα να μπήκε ο σπόρος και έπρεπε αυτό κάπως να εκδηλωθεί, να εκφραστεί. Μέσα στην εποχή της πανδημίας που διάγουμε και κυρίως στην καραντίνα, έβλεπα ότι δοκιμάζονται οι αντοχές, οι σχέσεις των ανθρώπων και κυρίως το ζήτημα της εγγύτητας. Πώς δηλαδή φτάσαμε ο «άλλος» να συνιστά υγειονομική απειλή. Και πώς ανανοηματοδοτούνταν η έννοια της αποστασιοποίησης. Βλέποντας το πού οδηγούμαστε ή φοβόμαστε για το πού θα οδηγηθούμε, σκέφτηκα σαν ένα είδος σανίδας σωτηρίας, ας πούμε, ν’ ασχοληθώ με αυτό το θέμα φιλοσοφικά. Θεωρούσα τότε ότι κάνω ένα διάλειμμα από τα της κοινωνικο-πολιτικής φιλοσοφίας που με απασχολούσαν πιο άμεσα, ενώ παράλληλα μελετούσα τους υπαρξιστές και τους φαινομενολόγους. Εκεί, υπήρξε μία δημιουργική συνάφεια, σχετικά με την ανάδυση του υποκειμένου στη νεότερη φιλοσοφία, την έννοια της σωματικότητας, το περιεχόμενο της ελευθερίας, κ.α. Ήρθαν δηλαδή και αναδύθηκαν έννοιες που με ενδιέφεραν ούτως ή άλλως και συνδέθηκαν με το συγκεκριμένο θέμα.
Γιατί ένας αναγνώστης να επιλέξει ένα φιλοσοφικό βιβλίο για τον Έρωτα και όχι κάποιο άλλο με αναφορές στην ψυχολογία ή κάτι πιο «εύπεπτο» νοηματικά;
Είναι πολύ ωραία η ερώτησή σας και ουσιαστικά αυτό με απασχόλησε όταν άρχισα να παίρνω πιο σοβαρά την απόπειρά μου.Το τι θέλω να κάνω. Πράγματι, το δικό μου βιβλίο αποτελεί ένα φιλοσοφικό δοκίμιο. Εστίασα στην έννοια του δοκιμίου και του εκλεκτικισμού, ώστε οι φιλοσοφικές αναφορές μου να δίνουν μια γεύση από τη φιλοσοφική σχολή, τον φιλόσοφο, την οπτική του και να μην βαραίνουν τον αναγνώστη που θέλει να έχει μεν τη φιλοσοφική στοιχείωση για το ζήτημα, αλλά δεν έχει τον χρόνο να εμβαθύνει περαιτέρω. Επίσης υπάρχει μια ημιαυτονομία των κεφαλαίων. Ο αναγνώστης μπορεί να κινηθεί στις σελίδες μπρος-πίσω δίχως προαπαιτούμενα. Οπότε ο καθένας βρίσκει κάτι ενδιαφέρον ή τον εαυτό του και τον τρόπο που σκέπτεται σε κάποιο από τα κεφάλαια του βιβλίου. Το κεφάλαιο με τους υπαρξιστές, ας πούμε, άλλους τους έχει δυσκολέψει και άλλους τους έχει γοητεύσει.
Σχετικά με τους υπαρξιστές, είτε γι’ αυτούς που διαβάσουν το συγκεκριμένο κεφάλαιο είτε όχι, τελικά «η κόλαση είναι οι άλλοι;
Η κόλαση δεν είναι οι άλλοι. Είναι το πώς αναλύουμε εμείς τον εαυτό μας και τους άλλους. Τη σχέση μας με τους άλλους.
Η διαχρονικότητα του Έρωτα που διατρέχει ως ερμηνευτικό σχήμα το βιβλίο σας πώς συνδυάζεται με την ένταξη του του ατόμου στο συλλογικό και στην εποχή του;
Στον Έρωτα συναντάμε τρία βασικά ζητήματα: την τόλμη, την διακινδύνευση και την επικοινωνία-εγγύτητα. Και τα τρία αυτά ζητήματα που μπορεί να τα πει κανείς και καθαρά ατομικά, να τα δει έτσι μεμονωμένα, αποτελούν ταυτόχρονα πολύ σοβαρά συλλογικά ζητήματα, πολιτικά ζητήματα. Θα θυμίσω λόγου χάρη ότι στο ζήτημα της ελευθερίας -πώς λέει ο Κάλβος «Θέλει Αρετήν και Τόλμην η Ελευθερία»- χρειάζεται τόλμη για να επαναστατήσεις, για να αναστοχαστείς διαφορετικά τον εαυτό σου, τον κόσμο σου, τη θέση σου μέσα στην ομάδα. Σε δεύτερο επίπεδο, διακινδυνεύεις όταν παλεύεις για τις ιδέες σου μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο, αλλά χρειάζεσαι πάντα τους άλλους. Είναι πολύ σημαντική η επικοινωνία και η έννοια της εγγύτητας.
Πώς μπορεί κάποιος να περάσει στη διακινδύνευση, να ξεφύγει από τον φόβο των κοινωνικών ή άλλων συμβάσεων;
Εάν αφήσει τον εαυτό του ελεύθερο. Εάν αφήσει τον εαυτό του να ερωτευτεί. Όταν βάζουμε τόσες συμβάσεις στις ήδη υπάρχουσες κατασκευές τις οποίες δεν έχουμε εκλογικεύσει και υπάρχουν μέσα μας, συμβάσεις όπως είναι το χρήμα, το συμφέρον, η κοινωνική εικόνα, δεν μπορούμε τελικά να ερωτευτούμε. Μπορούμε να συνάψουμε σχέσεις πολλών επιπέδων, αλλά όχι να ερωτευτούμε. Ό έρωτας προϋποθέτει κι αυτήν την υπέρβαση, αυτή τη διάθεση η ύπαρξη να αναταχθεί.
Ναι, αλλά στα άτομα και τις κοινωνίες, πέρα από τα συνειδητά κριτήρια επιλογής, ενδημούν και ασύνειδα στερεότυπα;
Πολύ σωστά, είμαστε παιδιά της εποχής μας. Το συγκείμενο, όπως λέμε, το ιστορικό, κοινωνικό, πολιτικό μας διαμορφώνει και εν αγνοία μας. Συνεπώς ερωτευόμαστε μέσα στις υπάρχουσες συνθήκες. Αυτό είναι αλήθεια. Αλλά όσο πιο πολύ αναζητά ο άνθρωπος την αυθεντική σχέση με τον εαυτό του, δηλαδή έχει ανάγκη να διευρύνει, ας πούμε, την αυτοσυνειδησία του και τη συνείδησή του σχετικά με τον κόσμο, τόσο πιο έτοιμος είναι κατά τη γνώμη μου να κάνει σχέσεις ουσίας. Κι ο έρωτας ως συναίσθημα, εφόσον ευοδωθεί, μπορεί να δημιουργεί σχέσεις ουσίας, αλλιώς μένει ένα ανεκπλήρωτο, το οποίο επίσης επηρεάζει την ύπαρξη κι έχει ενδιαφέρον.
Η φιλοσοφία όχι μόνο του Έρωτα αλλά γενικά μπορεί να αποτελέσει εργαλείο-οδηγό σε μια εποχή όπως η 4η βιομηχανική επανάσταση;
Θεωρώ ότι είναι ένα εργαλείο, γιατί το βασικότερο στοιχείο της φιλοσοφίας είναι η διαύγαση των όρων, «ητων ονομάτων επίσκεψις», όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης. Πρώτα ξεκινάμε από εκεί. Πολύ συχνά η ασυνεννοησία προκύπτει επειδή μεταχειριζόμαστε τελείως διαφορετικά τους όρους. Με το να εμβαθύνουμε στους όρους μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα το περιεχόμενο τους και επομένως αυτό που αντιπροσωπεύουν. Τον κόσμο μας. Η φιλοσοφία είναι ένας αναστοχασμός πάνω σε οτιδήποτε απασχολεί το άτομο, τη συλλογικότητα και την κοινωνία και δημιουργεί, μάλλον εξερευνά,δυνατότητες, που μπορεί να είναι προϊόντα του λόγου. Δεν ασχολείται με χίμαιρες. Δεν ασχολείται με τη φαντασία. Ασχολείται με το φαντασιακό, όπως θα έλεγε ο Καστοριάδης. Μ’ αυτό που είναι μια δυνατότητα του λόγου. Επομένως η λογική ανάλυση, η εμβάθυνση στους όρους, είναι εργαλεία πάρα πολύ σημαντικά. Ειδικά σήμερα, σε εποχές που οι όροι έχουν αλλοιωθεί. Έχουν χάσει το περιεχόμενό τους. Θέλω να πω ότι υπάρχει μια συσκότιση των όρων στην εποχή που ζούμε. Τι εννοούμε ελευθερία; Τι εννοούμε ατομική ευθύνη; Τι εννοούμε ανθρώπινα δικαιώματα, και με αφορμή τα πρόσφατα γεγονότα; Θεωρώ ότι αυτή τη συσκότιση διαλύει η φιλοσοφία.
Μια και μιλάμε για τους όρους και τη συσκότισή τους, τελικά όπως ζούμε στη σύγχρονη πραγματικότητα διαχωρίζεται το Φιλείν με το Εράν;
Το «Φιλείν» είναι κάτι που περιέχει και το «Εράν». Είναι ένας όρος, είναι η αγάπη, η αγαπητική σχέση, η φιλότητα που εμπεριέχει το «Εράν». Μπορούμε να πούμε ότι το «Εράν» είναι ένας τρόπος του «Φιλείν». Θεωρώ δηλαδή ότι είναι πρωτίστως σημαντικό να μάθουμε να αγαπάμε, πρώτα τον εαυτό μας όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, με την καλώς εννοούμενη φιλαυτία και όχι τη χριστιανική «παρανάγνωσή» της, για να μπορέσουμε τελικά ν’ αγαπήσουμε και τους άλλους, να ανοιχτούμε στην ετερότητα. Κάθε άνθρωπος είναι ένα σύμπαν, το οποίο αξίζει να εξερευνήσουμε, να μπούμε δηλαδή στη λογική να το ανακαλύψουμε.
Κλείνοντας, θέλω να σας ρωτήσω σχετικά με τα βιβλία που έχετε γράψει για παιδιά και που αυτή τη στιγμή ένα από αυτά έχει μεταφραστεί στα αραβικά. Γιατί δεν γράψατε ένα είδος παραμυθιού σαν αυτά που έχουμε συνηθίσει στις προθήκες των παιδικών βιβλίων;
Δεν με ενδιέφερε να γράψω ένα ακόμη παραμύθι για παιδιά. Με απασχολούσε πάρα πολύ το προσφυγικό και με απασχολεί ακόμη και κυρίως το τι γίνεται με τα ασυνόδευτα παιδιά. Έτσι αποφάσισα να γράψω ένα παιδικό βιβλίο που να μιλάει για το προσφυγικό. Για την ανάγκη της αποδοχής και της φιλίας. Πάλι η φιλία εμπλέκεται εδώ. Αυτό το βιβλίο απευθύνεται σε όλα τα παιδιά του κόσμου. Στην αρχή θα έλεγα ότι είχα υπόψη μου τα παιδιά που υποδέχονται πρόσφυγες, γιατί αν θυμάστε υπήρχε ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα πριν από λίγα χρόνια με την αποδοχή των παιδιών αυτών στα σχολεία και στις τοπικές κοινότητες…
Δαιμονοποίηση του ξένου δηλαδή;
Μια δαιμονοποίηση του ξένου ακριβώς. Ευτυχώς σε πολλές περιπτώσεις οι τοπικές κοινωνίες αντιστάθηκαν στη δαιμονοποίηση και προστάτεψαν το εγχείρημα της ενσωμάτωσης. Αλλά ακριβώς αυτό νόμιζα στην αρχή. Ότι θα είναι ένα βιβλίο που απευθύνεται στα παιδιά που υποδέχονται άλλα παιδιά. Εν τέλει όμως το βρήκαν ενδιαφέρον οι «Γιατροί του Κόσμου» και για τα παιδιά που φέρουν τα τραύματα του πρόσφυγα. Μιλήσαμε στις βιβλιοπαρουσιάσεις που έγιναν στοPublic, στο ίδρυμα Λασκαρίδη και αλλού, με κοινωνιολόγους, ψυχολόγους, με πολλές ειδικότητες, οι οποίοι μου τόνισαν τη σημασία του βιβλίου αυτού και για τα ίδια τα τραυματισμένα παιδιά από το βίωμα της προσφυγιάς. Έτσι μου ζητήθηκε και φυσικά συμφωνήσαμε και εγώ και η εκδότρια, η κα Παρισιάνου, να κάνουμε κάτι γι’ αυτά τα παιδιά. Το βιβλίο μεταφράστηκε στα αραβικά και διανεμήθηκαν από τους Γιατρούς του Κόσμου, περί τα 1000, αν δεν κάνω λάθος, αντίτυπα, σε δομές φιλοξενίας για ασυνόδευτα παιδιά στην Αττική.
Μετά το «Φιλείν και το Εράν» ετοιμάζετε κάτι καινούργιο;
Μετά τη συγγραφή υπάρχει πάντα η αναγκαία περίοδος μελέτης, ενασχόλησης και με άλλα πεδία, καταβύθισης σε νέα διαβάσματα. Μόνο έτσι ξαναγεννιέται η επιθυμία να γράψεις. Αυτή την περίοδο με βρίσκετε ως δημιουργικό αναγνώστη και το απολαμβάνω παράλληλα με τις άλλες εργασίες μου.
Σας ευχαριστώ!
