«Δεν βλέπω να υπάρχει ένας εορτασμός για τα 200 χρόνια που να απορρέει από ένα κέντρο. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί «σταθμοί» που εκπέμπουν νοήματα για την ελληνική επανάσταση. Ο πιο αποτυχημένος από επιστημονική άποψη είναι ο επίσημος, «Ελλάδα 1821», για πολλούς λόγους», τονίζει με συνέντευξή της στο iEidiseis η Άντα Διάλλα, αναπληρώτρια καθηγήτρια Ευρωπαϊκής και ρωσικής Ιστορίας στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών.
Η Άντα Διάλλα, πρόεδρος του ΔΣ του Κέντρου Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, αναφέρεται στο τι σηματοδοτεί η Επανάσταση του 1821, σε ποιες διεθνείς συνθήκες έγινε, αλλά και κρίνει τους γιορτασμούς που έγιναν για τα 200 χρόνια από την 25η Μαρτίου.
Τι σηματοδοτεί η Επανάσταση του 1821 κυρία Διάλλα; Η Ελλάδα είναι από τις λίγες χώρες που ιδρύθηκαν μέσα από επανάσταση…
Η Ελληνική Επανάσταση είναι ένα γεγονός με τοπική, περιφερειακή και παγκόσμιο σημασία. Η επανάσταση κατάφερε να αποσχιστούν ορισμένες επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έληξε με την δημιουργία ενός σύγχρονου κράτους, με φιλελεύθερους θεσμούς. Όπως συμβαίνει σε όλες τις επαναστάσεις είχε αντικρουόμενες ομάδες με διαφορετικά συμφέροντα και οράματα, πράγματα που επηρέασαν και την επαναστατική διαδικασία αλλά κληροδοτήθηκαν και στη μεταγενέστερη φάση της δημιουργίας του ελληνικού κράτους. Στη συνέχεια, η Ελληνική Επανάσταση θα γίνει το μοντέλο για ένα σωρό άλλα κινήματα στον κόσμο. Επιπλέον, η Ελληνική Ανεξαρτησία υπήρξε ορόσημο για την Οθωμανική Αυτοκρατορία καθώς ήταν η πρώτη φορά που υφίστατο ήττα και απώλεια εδάφους στα Βαλκάνια όπου ευρίσκονταν οι παλαιότερες κτήσεις της στην Ευρώπη, που χρονολογούνταν από τον 14ο αιώνα.
Την εποχή εκείνη πολλές εξεγέρσεις υπέσκαπταν την νομιμότητα της οθωμανικής κυριαρχίας, ωστόσο η Επανάσταση υπήρξε το πρώτο ισχυρό ρήγμα στην νομιμοποίηση της οθωμανικής εξουσίας. Σε παγκόσμιο επίπεδο, συνδέθηκε με τις επαναστάσεις στην Λατινική Αμερική που είχαν ξεκινήσει νωρίτερα τον αντιαποικιακό αγώνα τους για ανεξαρτησία, αλλά και με άλλα κινήματα σε όλο τον κόσμο. Επιπλέον, ο φιλελληνισμός είχε πανευρωπαϊκή και παγκόσμια εμβέλεια, συμβάλλοντας στην δημιουργία μιας «επαναστατικής διεθνούς» όπως την έχει ονομάσει ο Richard Stites. Από την άποψη των Διεθνών Σχέσεων για πρώτη φορά οι Μεγάλες Δυνάμεις όρισαν και συνέδεσαν έναν λαό με την έννοια της κυριαρχίας και έτσι το ελληνικό κράτος εκλαμβάνονταν ως ο εκπρόσωπος του ελληνικού έθνους. Το 1821 ήταν η πρώτη επιτυχημένη εθνική επανάσταση στη Μεταναπολεόντεια Ευρώπη και μια σημαντική στιγμή στην προώθηση της ιδέας της εθνικής αυτοδιάθεσης, όπως αποκαλούνταν τότε η αρχή των εθνοτήτων. Τέλος, η επέμβαση της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας στο Ναβαρίνο, ακόμη και αν από την άποψη των τεχνικοτήτων δεν ήταν ακριβώς ανθρωπιστική επέμβαση, εν τούτοις αμέσως μετά νοηματοδοτήθηκε ως τέτοια από τους νομικούς. Η επέμβαση θεωρούνταν ανεπίτρεπτη μεταξύ των πολιτισμένων λαών, και επιτρεπτή μεταξύ πολιτισμένων και απολίτιστων, έτσι το Ναβαρίνο εγκαινίασε μια σειρά επεμβάσεων καθ’ όλον τον 19ο αιώνα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, πλήττοντας περαιτέρω την σταθερότητά της. Επιπλέον κατασκεύασε την εικόνα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως μη ευρωπαϊκής και απολίτιστης.
Σε ποιο διεθνές περιβάλλον ξέσπασε;
Η Ελληνική Επανάσταση ξέσπασε έξι χρόνια μετά το τέλος των Ναπολεοντείων πολέμων και του Συνεδρίου της Βιέννης, το οποίο διαμόρφωσε το λεγόμενο Σύστημα των Συνεδρίων (των πέντε μεγάλων δυνάμεων), που μετά μετεξελίχθηκε στο πιο χαλαρό Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (Concertof Europe), καθώς και στο πλαίσιο της Ιεράς Συμμαχίας (των τριών συντηρητικών μεγάλων δυνάμεων). Ο στόχος του νέου συστήματος ασφαλείας που διαμορφώθηκε το 1815 ήταν η επιβολή της ειρήνης και της διεθνούς τάξης, κατά κύριο λόγο με το να προστατευθούν τα κυρίαρχα ευρωπαϊκά κράτη και τα καθεστώτα τους από εξεγέρσεις κάθε λογής, εν ανάγκη και με τη χρήση ένοπλης βίας («αντιδραστική επέμβαση» όπως ονομάστηκε).
Οι Έλληνες επαναστάτες κατάφεραν να χρησιμοποιήσουν υπέρ τους το μη ευνοϊκό διεθνές κλίμα, με το επιχείρημα ότι η επανάστασή τους ήταν θρησκευτική και εθνική και στρέφονταν εναντίον του σουλτάνου που δεν μπορούσε να θεωρηθεί νόμιμος ηγεμόνας τους. Με αυτήν την έννοια διαχώρισαν στο διπλωματικό επίπεδο την δική τους επανάσταση από την ιταλική και την ισπανική, κατάφεραν να προσελκύσουν την διεθνή κοινή γνώμη που τους υποστήριξε με το πολύπλευρο κίνημα του φιλελληνισμού. Κάπως έτσι, η Ελληνική Επανάσταση αμφισβήτησε το σκεπτικό της ευρωπαϊκής διεθνούς τάξης που στηριζόταν στην ισορροπία ισχύος των πέντε μεγάλων δυνάμεων. Τέλος, η Ελληνική Επανάσταση και το αποτέλεσμα της έφεραν στο προσκήνιο και το Ανατολικό Ζήτημα όσο ποτέ μέχρι τότε, σαν ένα μέγα διεθνές πρόβλημα, το οποίο θα καθορίζει στο εξής καθ’ όλον τον 19ο αιώνα την διεθνή πολιτική και την διπλωματία.
Αν σας ζητούσα έναν αναστοχασμό για το 1821 τι θα λέγατε;
Νομίζω ότι ένα πράγμα που θα έχει κερδίσει η ελληνική ιστοριογραφία εν όψει της επετείου, είναι ότι η ελληνική επανάσταση, που είναι μια μαζική επανάσταση στον καιρό της παλινόρθωσης και που οδηγεί στην δημιουργία ενός νέου κράτους, θα μελετηθεί πέραν της εσωστρέφειας που χαρακτήριζε έως πρόσφατα στην πλειονότητά της τη σχετική βιβλιογραφία. Θα ενταχθεί έτσι σε ένα παγκόσμιο πλαίσιο και στην χορεία των επαναστάσεων που ξεσπούν από το 1770-1830: από την Αμερικάνικη Επανάσταση (1775-1783), την Γαλλική Επανάσταση (1789-1799) και τους πολέμους της (1792-1799) έως την επανάσταση της Αϊτής (1791-1804). Τις εξεγέρσεις στην Καραϊβική και τους πολέμους της Ανεξαρτησίας στην Νότιο Αμερική (1808-1833) καθώς και των επαναστάσεων στη Μεσόγειο: στην Ισπανία το 1820, την Ιταλία, 1820-1821 και τέλος στη Ρωσία το 1825. Αν και είναι νωρίς για αποτιμήσεις, καθώς ακόμη υπάρχει ο «θόρυβος» από τον βομβαρδισμό των εκδηλώσεων που έχει ενταθεί τις τελευταίες ημέρες λόγω της 25 Μαρτίου, εν τούτοις πιστεύω ότι κάτι έχει αρχίσει να αλλάζει ως προς αυτό. Βεβαίως δεν μελετούμε όλες και όλοι ένα θέμα με τον ίδιο τρόπο, ωστόσο βρίσκω ευρηματική την ιδέα ότι η ελληνική επανάσταση είναι ένα τοπικό φαινόμενο και ταυτόχρονα έκφραση παγκόσμιων διαδικασιών.
Έχοντας μελετήσεις και τις ρωσικές επαναστάσεις του 1905 και του 1917 και την επανάσταση του 1821 που μελετώ τα τελευταία χρόνια, κατανοώ ότι κάθε επανάσταση είναι ένα σύνθετος εργαστηριακός μηχανισμός, τον οποίο πρέπει να μελετήσουμε στην πολυπλοκότητά του και την αντιφατικότητά του. Και σε πολλαπλούς χρόνους. Είναι κοινό μυστικό ότι τις επαναστάσεις τις αρχίζουν τα εκάστοτε ιστορικά υποκείμενα και τις τελειώνουν οι πολιτικοί και οι ιστορικοί σε μεταγενέστερο χρόνο.
Όπως και να έχει, νομίζω ότι θα ήταν χρήσιμη μια ερευνητική στρατηγική που θα αποσκοπούσε να αντιληφθεί το παρελθόν, δηλαδή το 1821 ως ένα παρελθόν που κάποτε ήταν παρόν μη συντελεσμένο-είχε δηλαδή ένα μέλλον. Αυτό το παρελθόν θα πρέπει να ιδωθεί στη βάση των εμπειριών των ανθρώπων που συμμετείχαν σε αυτό και τα δικά τους συστήματα αναπαραστάσεων, αντιφάσεων, κλπ. Με άλλα λόγια να αποδώσουμε ξανά στο παρελθόν, την όψη της απροσδιοριστίας του και αυτό μπορεί να μας βοηθήσει να θέσουμε νέα και ενδιαφέροντα ερωτήματα.
Τον γιορτασμό των 200 χρόνων πώς τον κρίνετε;
Δεν βλέπω να υπάρχει ένας εορτασμός για τα 200 χρόνια που να απορρέει από ένα κέντρο. Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί «σταθμοί» που εκπέμπουν νοήματα για την ελληνική επανάσταση. Ο πιο αποτυχημένος από επιστημονική άποψη είναι ο επίσημος, «Ελλαδα 1821», για πολλούς λόγους, τους οποίους δεν υπάρχει χώρος να αναφέρω εδώ. Βεβαίως οι κοινωνίες δεν είναι ομοιόμορφες και επομένως θα υπάρχει πάντα ένα πεδίο πραγμάτευσης, διαπραγμάτευσης και συγκρούσεων για τα νοήματα και τις σημασίες της καταστατικής στιγμής της θέσμισης της νεοελληνικής κοινωνίας και του κράτους. Η εκκλησία τα δικά της, η πολιτεία άλλα, διαφορετικές μερίδες πληθυσμού άλλα. Για άλλους η επανάσταση ήταν η πραγμάτωση του έθνους, για άλλους μια φιλελεύθερη επανάσταση και για άλλους μια συντηρητική χριστιανική επανάσταση και ούτω καθεξής.
Δεν αποτελούμε εξαίρεση σε αυτό. Το ίδιο συμβαίνει και με τις επετείους άλλων επαναστάσεων. Χάριν παραδείγματος, έχουν γραφτεί πολλά σχετικά για την γαλλική περίπτωση.
Ωστόσο πιστεύω ότι οι χρηστές κυβερνήσεις αυτό που θα έπρεπε να διασφαλίσουν εν όψει των επετείων είναι οι προϋποθέσεις ώστε να τελεστούν οι εορτασμοί σε συνθήκες αναστοχασμού, έτσι ώστε το παρελθόν να ιδωθεί με τους όρους του δικού του παρόντος γιατί έτσι θα μπορούσαμε και εμείς να σκεφτούμε το παρόν μας διαφορετικά και με πιο ανοιχτούς ορίζοντες, μακριά από τον αυτοθαυμασμό.
Από τους επίσημους εορτασμούς κρατάω μια χθεσινή εικόνα (24/3) από την πλατεία Συντάγματος, ενόψει των επισήμων εγκαινίων της Πινακοθήκης [αφήνω προς το παρόν ασχολίαστο το θέμα της σήμανσης της Εθνικής Πινακοθήκης μετά την ανακαίνισή της). Την ώρα που οι υψηλοί καλεσμένοι της ελληνικής κυβέρνησης προσκαλούνταν σε γεύμα με κιμά γαρίδας ένας αστυνομικός επιτέθηκε και έσπρωξε αναίτια και αψυχολόγητα ένα πολύ νεαρό κορίτσι που στεκόταν ακίνητο και συμμετείχε στην σιωπηρή διαμαρτυρία των νεαρών καλλιτεχνών ενάντια στις πολιτικές του Υπουργείου Πολιτισμού. Ακόμη και ο συνάδελφός του τον κοιτάζει έκπληκτος!
Αυτή νομίζω είναι μια δυνατή εικόνα για να μπορέσουμε να σκεφτούμε ως πολίτες τι ζητάμε από το κράτος και την κοινωνία που κλείνει σήμερα 200 χρόνια ζωής και ένα χρόνο αναποτελεσματικού εγκλεισμού σε συνθήκες πανδημίας.
