Η ιστορία του Χρήστου Σαρτζετάκη, του εκλιπόντος τέως Προέδρου της Δημοκρατίας, ήταν, είναι και θα παραμείνει η ιστορία ενός και μοναδικού γεγονότος. Η μάλλον μίας σειρά γεγονότων, άλλων παρασκηνιακών και άλλων προκλητικά φανερών που ήρθαν στην επιφάνεια το βράδυ της 22 Μαΐου του 1963 στη συμβολή των οδών Ερμού και Ελ. Βενιζέλου στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, λίγα μέτρα από την είσοδο της Στοάς Μοδιάνο. Είναι το ακριβές σημείο στο οποίο έπεσε αιμόφυρτος ο βουλευτής της ΕΔΑ Γρηγόρης Λαμπράκης για να εκπνεύσει τέσσερις ημέρες αργότερα στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ, προκαλώντας με τον θάνατό του πρωτοφανή πολιτική κρίση.
Διακόσια μέτρα πιο μακριά από το σημείο της δολοφονικής επίθεσης, στη συμβολή των οδών Ερμού και Αριστοτέλους, βρίσκονταν το πατρικό σπίτι του συγγραφέα Βασίλη Βασιλικού, του ανθρώπου που απαθανάτισε τα γεγονότα εκείνης της περιόδου με μυθιστορηματικό τρόπο στο θρυλικό «Ζ», ένα από τα πιο προσβεβλημένα και πολυμεταφρασμένα έργα της νέας ελληνικής λογοτεχνίας σε ολόκληρο τον κόσμο.
«Μου φαινόταν αδιανόητο δε όταν έβλεπα τους μικροπωλητές της Στοάς Μοδιάνο, τους οποίους γνώριζα από παλιά, να ποζάρουν μετά τη δολοφονία στις εφημερίδες ως οι αγανακτισμένοι πολίτες που πετούσαν πέτρες στα παράθυρα της Λέσχης όπου μιλούσε ο Λαμπράκης (έτσι λέγαμε τότε τους τραμπούκους). Αυτά με προκαλούσαν στο να θέλω κάτι να γράψω» θυμήθηκε ο συγγραφέας το 2018, πενήντα δύο χρόνια από την πρώτη κυκλοφορία του βιβλίου, με την ευκαιρία της διασκευής του έργου του σε όπερα από την Εναλλακτική Σκηνή της Ε.Λ.Σ.
Το βιβλίο κυκλοφόρησε το ’66 από τις Εκδόσεις Θεμέλιο, αφού πρώτα ένα μεγάλο μέρος του είχε δημοσιευτεί σε συνέχειες στο περιοδικό Ταχυδρόμος. Σε αυτό πρόσωπα και σημεία περιγράφονταν με φανταστικά ονόματα, μετά από συμβουλή φίλου του συγγραφέα, ενώ πρωταγωνιστικό ρόλο στην εξέλιξη της δράσης παίζει ο Χρήστος Σαρτζετάκης, νεαρός ανακριτής τότε, ο οποίος έπαιξε κομβικό ρόλο στην εξιχνίαση της υπόθεσης.
Γραμμένο παράλληλα με τα πραγματικά γεγονότα της δίκης, το «Ζ» δανείζεται στοιχεία από το αστυνομικό ρεπορτάζ και τα λογοτεχνικά ρεύματα της εποχής -ο ίδιος ο συγγραφέας έχει αναφερθεί στην επιρροή που είχε πάνω του το έργο του Τρούμαν Καπότε. «Φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος» διάβαζαν οι αναγνώστες κάτω από τον τίτλο στο εξώφυλλο του βιβλίου, υποσημείωση που κρίθηκε απαραίτητη τόσο για την ασφάλεια του δημιουργού όσο και λόγω των ανακριβειών που παρεισφρήσαν στην αφήγηση.
Το «Ζ» βρήκε αναγνώστες στην ελληνική αγορά του βιβλίου, όμως το «άλμα» προς την αθανασία για το μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού ήρθε τρία χρόνια αργότερα, το 1969.
Ο Κώστας Γαβράς, ο οποίος γνώριζε την ύπαρξη του βιβλίου, κινητοποιήθηκε μετά από το πραξικόπημα των συνταγματαρχών και αποφάσισε να το μεταφέρει στο σινεμά. Το σενάριο υπέγραφε ο μεγάλος Ισπανός συγγραφέας, μετέπειτα υπουργός πολιτισμού της Ισπανίας, Χόρχε Σεμπρούν και πρωταγωνιστούσαν οι αστέρες του γαλλικού σινεμά Ζαν Λουί Τρεντινιάν (το κινηματογραφικό alter ego του Χρήστου Σαρτζετάκη) και Ιβ Μοντάν (ο Γρηγόρης Λαμπράκης στην ταινία). Η μοναδική Ελληνίδα στο καστ της ταινίας ήταν η Ειρήνη Παππά. Το πρωτότυπο μουσικό θέμα και την μουσική επένδυση της ταινίας υπέγραψε ο Μίκης Θεοδωράκης.
Η ταινία, η οποία έχει διαφορές σε σχέση με το βιβλίο, γυρίστηκε σχεδόν εξ’ ολοκλήρου στην Αλγερία. Και παρότι είναι προφανές ότι αναφέρεται στην Ελλάδα, πουθενά δεν γίνεται ρητή αναφορά στην χώρα μας. Μόνο στο τέλος της ταινίας, πριν από τους τίτλους, μια λίστα απαγορεύσεων που είχε επιβάλει η χούντα, βιβλία, μουσικά έργα, συνδικαλιστικές και πολιτικές ελευθερίες, θύμιζαν στους θεατές ότι η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη ήταν ο προάγγελος της δολοφονίας της ελληνικής δημοκρατίας.
Αυτό είναι το trailer της ταινίας:
Το μουσικό θέμα της ταινίας με την υπογραφή του Μίκη Θεοδωράκη:
