«Η 24η Ιουλίου 1974 ανήκει σε εκείνες τις σπάνιες ημερομηνίες που σχεδόν όλοι, απλοί πολίτες και κοινωνικοί επιστήμονες, θεωρούν «τομή» στην ιστορία του Νέου Ελληνισμού. Οποιεσδήποτε αμφισβητήσεις της σημασίας αυτής της «τομής» εμφανίστηκαν κατά καιρούς για λόγους συγκυριακούς, δεν άντεξαν ούτε θα αντέξουν στην ιστορική κρίση». Τα παραπάνω τονίζει σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξή του στο iEidiseis, με αφορμή την επέτειο της μεταπολίτευσης ο Γιάννης Βούλγαρης, ομότιμος καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου και συγγραφέας. «Ήταν μια τομή συνολική, σε όλα τα επίπεδα, στο πολιτικό, το πολιτειακό, το οικονομικό και το ιδεολογικό. Γι’ αυτό άλλωστε τον λόγο έδωσε το όνομά της σε μια ολόκληρη ιστορική περίοδο, που είχε σαφή έναρξη αλλά αβέβαιη και μετακινούμενη λήξη», επισημαίνει χαρακτηριστικά ο Γιάννης Βούλγαρης, ο οποίος μιλά για τις περιόδους στο εσωτερικό της μεταπολίτευσης, την προσφορά της στη χώρα, αλλά και για τα χαρακτηριστικά της νέας περιόδου που διανύουμε.
«Το εθνικό στοίχημα είναι η Ελλάδα να συμμετάσχει εγκαίρως και δυναμικά ώστε αφενός να αναπληρώσει τις απώλειες της τελευταίας δεκαετίας, αφετέρου να αναβαθμίσει τη θέση της στην ιεραρχία των κρατών και στον διεθνή καταμερισμό εργασίας. Έχω την εντύπωση ότι η ελληνική κοινωνία διατρέχεται αυτή την περίοδο από έντονα υπόγεια ρεύματα. Το ένα είναι η συνειδητοποίηση των παθογενειών της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και η ανάγκη υπέρβασής τους ώστε να βαδίσουμε στη νέα εποχή. . Αν αυτό ισχύει, τότε τα κόμματα και οι πολιτικοί που επιμένουν στους παλιούς αυτοματισμούς και βερμπαλισμούς θα μείνουν πίσω. Το δεύτερο είναι ότι η εθνική πορεία θα γίνει με σεβασμό και ενίσχυση της μεταπολιτευτικής Δημοκρατίας. Όσοι μηδενίζουν τα επιτεύγματά της, ψαλιδίζουν την εθνική αυτοπεποίθηση ότι μπορούμε να ανασυνταχθούμε και να κερδίσουμε το στοίχημα», επισημαίνει με νόημα-και προσθέτει: «Όμως, αν κερδίσουμε το στοίχημα, τότε μπορώ να πω με βεβαιότητα ότι το 1974 δεν θα σηματοδοτεί μόνο την έναρξη της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, αλλά θα τροχιοδρομεί και θα εμπνέει το δημοκρατικό πλαίσιο αυτής της νέας εποχής στον 21ο αιώνα».
Επί πενήντα σχεδόν χρόνια αναφερόμαστε στη «μεταπολίτευση», την «μεταπολιτευτική Ελλάδα». Πώς εξηγείται η αντοχή της μνήμης του γεγονότος;
Χρειάζεται να διευκρινίσουμε τι εννοούμε κάθε φορά με τον όρο «Μεταπολίτευση». Κυριολεκτικά μιλώντας, η λέξη αναφέρεται στην εγκαθίδρυση της δημοκρατίας μετά την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Η 24η Ιουλίου 1974 ανήκει σε εκείνες τις σπάνιες ημερομηνίες που σχεδόν όλοι, απλοί πολίτες και κοινωνικοί επιστήμονες, θεωρούν «τομή» στην ιστορία του Νέου Ελληνισμού. Οποιεσδήποτε αμφισβητήσεις της σημασίας αυτής της «τομής» εμφανίστηκαν κατά καιρούς για λόγους συγκυριακούς, δεν άντεξαν ούτε θα αντέξουν στην ιστορική κρίση. Ήταν μια τομή συνολική, σε όλα τα επίπεδα, στο πολιτικό, το πολιτειακό, το οικονομικό και το ιδεολογικό. Γι’ αυτό άλλωστε τον λόγο έδωσε το όνομά της σε μια ολόκληρη ιστορική περίοδο, που είχε σαφή έναρξη αλλά αβέβαιη και μετακινούμενη λήξη. Λέμε ακόμα η «Μεταπολιτευτική Ελλάδα», τόσο έντονη ήταν η αίσθηση που έκανε στους «σύγχρονους» η νέα τροπή που πήρε η εθνική μας εξέλιξη σε σχέση όχι μόνο με την μετεμφυλιακή περίοδο της «ελεγχόμενης δημοκρατίας», αλλά και τις προηγούμενες περιπέτειες του 20ου αιώνα. Ξέρουμε ότι από το 1985 αρχίσαμε να μιλάμε στον δημόσιο λόγο για το «τέλος της Μεταπολίτευσης» και από τότε κηρύξαμε αρκετές φορές τη λήξη. Στη δική μου ανάλυση το τέλος αυτής της ιστορικής περιόδου τέθηκε με την κρίση του 2009-10.
Ήταν όμως μια περίοδος με μεγάλες αλλαγές στο εσωτερικό της…
Έχετε δίκιο, οι «τομές» στο εσωτερικό της περιόδου ήταν πολλές και βαθιές. Σχεδόν όλες ήταν συνέπεια των αλλαγών που επήλθαν στο διεθνές σκηνικό. Το «1989» με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ήταν το πιο εντυπωσιακό. Άλλαξε η γεωπολιτική του Κόσμου, των Βαλκανίων αλλά και η εσωτερική δυναμική του ελληνικού κομματικού συστήματος. Τον ίδιο χρόνο καθιερώθηκε και στην Ελλάδα η ιδιωτική τηλεόραση, γεγονός πού άλλαξε την πολιτική-κομματική επικοινωνία και τον τρόπο διαμόρφωσης της «κοινής γνώμης». Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 η ένταξη της χώρας στην Οικονομική Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ) έγινε το κυρίαρχο εθνικό διακύβευμα. Την Πρωτοχρονιά του 2002 καθιερώσαμε το ευρώ ως νέο εθνικό-ευρωπαϊκό νόμισμα. Ήταν μια κοσμογονική αλλαγή που από μόνη της σηματοδοτούσε μια νέα εποχή, όμως ούτε η Πολιτική ούτε η Κοινωνία το αντιλήφθηκαν εγκαίρως, όπως αποδείχτηκε με τη χρεωκοπία. Με μια αυστηρότερη ματιά, αυτή η σχεδόν πενηντάχρονη περίοδος περιέχει δύο διακριτές ιστορικές φάσεις.
Πώς θα διακρίναμε τις δύο υποπεριόδους;
Μπορούμε να πούμε ότι η περίοδος 1974-1989 συνιστά την καθαυτή «Ελλάδα της Μεταπολίτευσης», που μπορεί ακόμα να αναλυθεί με τα μάτια στραμμένα κυρίως στον εθνικό χώρο. Ιστορικό επίτευγμα: η σταθεροποίηση της δημοκρατίας, η εμπέδωση των ελευθεριών και ο βαθμιαίος εκσυγχρονισμός των κοινωνικών σχέσεων. Στην ουσία καθιερώνεται και στην Ελλάδα, με κάποια καθυστέρηση, το θεσμικό-κοινωνικό μοντέλο της μεταπολεμικής μαζικής δημοκρατίας που στις δυτικές βιομηχανικές κοινωνίες είχε ήδη μπει σε δοκιμασία και μετασχηματισμό. Τα θεμελιακά στοιχεία του μοντέλου ήταν: η ευρεία κρατική παρέμβαση στην οικονομία με ρυθμιστικούς, αναπτυξιακούς και αναδιανεμητικούς σκοπούς, η οργάνωση των πολιτών σε μαζικά κόμματα, συνδικάτα και κοινωνικές οργανώσεις, η ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας. Στην Ελλάδα έπαιρνε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά λόγω ιστορίας και κοινωνικής δομής. Οι ιδεολογικές-πολιτικές ταυτότητες έφερναν έντονα τα τραύματα των εμφύλιων συγκρούσεων του 20ού αιώνα και της μετεμφυλιακής πόλωσης. Η οικονομικοκοινωνική πραγματικότητα καθοριζόταν από το μικρό μέγεθος των παραγωγικών μονάδων, τον περιορισμένο βιομηχανικό τομέα, τον εκτεταμένο τομέα υπηρεσιών και της αυτοαπασχόλησης. ‘Όλα αυτά δεν θα ανακόψουν αλλά θα δώσουν μια ιδιαίτερη τροπή στη ριζική κοινωνική μεταβολή που επήλθε στην Ελλάδα με την αλματώδη οικονομική ανάπτυξη των δεκαετιών 1960 και 1970, τα κοινωνικοπολιτικά αποτελέσματα της οποίας συνεχίστηκαν στη δεκαετία του 1980 οπότε άρχισαν να μπλοκάρονται οι ρυθμοί ανάπτυξης. Το ίδιο είχε συμβεί πριν μια δεκαετία σε όλη σχεδόν τη Δύση. Ας πούμε ότι η δεκαετία του 1980 ήταν στην Ελλάδα «πεδίο μάχης» μεταξύ δύο αντίρροπων δυναμικών. Από τη μια, η «Ελλάδα της Μεταπολίτευσης» έφτανε στην κορύφωσή της, από την άλλη, άρχιζε ένας νέος ιστορικός κύκλος που από τη δεκαετία του 1990 άνετα θα τον λέγαμε η «Ελλάδα της παγκοσμιοποίησης». Υπό μία έννοια αυτός συνεχίζεται και σήμερα. Τώρα πλέον η εθνική ζωή καθορίζεται όλο και περισσότερο από την υπερεθνική διάσταση. Θέλω να πω ότι οι εθνικές παραγωγικές, οικονομικές, πολιτικές, θεσμικές, και πολιτισμικές σχέσεις, προσδιορίζονται από την παγκοσμιοποίηση και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.
Έχει εκπνεύσει σήμερα η μεταπολίτευση και η δυναμική της κ. καθηγητά;
Όπως ήδη είπα, η ιστορική περίοδος έχει ουσιαστικά κλείσει. Όσον όμως αφορά τη δυναμική της, η συζήτηση είναι πιο σύνθετη. Η οιονεί χρεωκοπία έβαλε τέλος στην μεταπολιτευτική Ελλάδα. Ήταν απότοκη ασφαλώς της παγκόσμιας κρίσης του νεοφιλελεύθερου καπιταλιστικού κύκλου 1980-2008, της στρεβλής αρχιτεκτονικής του ευρώ και της ελλιπούς διαδικασίας ευρωπαϊκής ενοποίησης, αλλά ταυτόχρονα έφερε στην επιφάνεια τις παθογένειες και τα προβλήματα που άφησε άλυτα η μεταπολιτευτική περίοδος, ιδίως μετά την ένταξη στο ευρώ. Στις παθογένειες θα έβαζα το κρατικιστικό-πελατειακό μοντέλο πολιτικής που συν τω χρόνω ισχυροποιήθηκε ακυρώνοντας τη δυνατότητα για εκσυγχρονισμό. Την αυξανόμενη αναποτελεσματικότητα του πολιτικο-κομματικού συστήματος, ιδίως στην πενταετία της αδράνειας 2004-2009. Την υπόσκαψη της δημοκρατικής κουλτούρας από τον λαϊκισμό. Την υποτίμηση της υγιούς επιχειρηματικότητας, την ανεξέλεγκτη δημόσια δαπάνη, τη συστημική φοροδιαφυγή και τη διάχυτη διαφθορά.. Την εμβάθυνση του χάσματος insiders-outsiders και του χάσματος των γενεών, καθώς οι νέοι δυσκολεύονταν όλο και περισσότερο να βρουν τη θέση τους στην αγορά εργασίας και στα συστήματα κοινωνικής προστασίας. Η εξέλιξη δεν ήταν νομοτελειακή, και θα ήταν ιστορικά και πολιτικά ανόητο να χάνουμε το βασικό: τον θετικό απολογισμό της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και την κληρονομιά που αφήνει.
Τι προσέφερε λοιπόν η Μεταπολίτευση στη χώρα;
Προσέφερε μία από τις πλέον ομαλές και γόνιμες περιόδους της νεοελληνικής ιστορίας. Μετά από πολλές τρικυμίες, το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα η Ελλάδα έζησε μια παρατεταμένη περίοδο δημοκρατικής ομαλότητας, άνθησης των ελευθεριών, σταθερής ένταξης στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, μεγάλης οικονομικής ευημερίας και ραγδαίου κοινωνικού εκσυγχρονισμού. Αυτό είναι το θεμελιακό ιστορικό γεγονός που τη χαρακτηρίζει και την αντιδιαστέλλει από το δύσκολο παρελθόν όλου σχεδόν του υπόλοιπου 20ού αιώνα. Στη δεκαετία της εθνικής κρίσης που ακολούθησε, αυτοί οι μεταπολιτευτικοί δημοκρατικοί θεσμοί και η δημοκρατική κουλτούρα που τους περιέβαλε, απέδειξαν την αντοχή τους και το κοινωνικό τους ρίζωμα. Ιδίως τους δραματικούς μήνες του 2015 όταν παίχτηκε στα ζάρια η πολιτική ειρήνη, η οικονομική ζωή και η ευρωπαϊκή ένταξη της Ελλάδας. Η μεταπολιτευτική Δημοκρατία άντεξε, επιβλήθηκε σε όσους πειραματίζονταν προς άλλες κατευθύνσεις, και συνεχίζει να καθορίζει το πλαίσιο της εθνικής πορείας στη νέα εποχή.
Ποια τα χαρακτηριστικά της νέας περιόδου που διανύουμε;
Θα έλεγα ότι τώρα παίζονται οι εθνικές προϋποθέσεις υπό τις οποίες θα αντιμετωπίσουμε τη νέα εποχή που ήδη έχει ξεκινήσει. Ότι βαδίζουμε ήδη σε νέα εποχή, δεν υπάρχει αμφιβολία. Αλλάζουν οι παγκόσμιοι γεωπολιτικοί συσχετισμοί με την άνοδο της «Ανατολής» και την ανασύνταξη της Δύσης γενικά, και της ΕΕ ειδικότερα. Η κλιματική κρίση επιταχύνεται και καθιστά επιτακτικότερη τη βιώσιμη ανάπτυξη. Η τεχνολογική επανάσταση οδηγεί στην ψηφιοποίηση και την εισαγωγή της τεχνητής νοημοσύνης. Οι κοινωνικές και γεωγραφικές ανισότητες προκαλούν διεθνείς μεταναστεύσεις και εθνικές πολιτικές εντάσεις. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία απειλείται από ένα περιβάλλον ποικίλων νέων αυταρχισμών. Το γενικό στοίχημα είναι η μετάβαση σε έναν δίκαιο, οικολογικό, ειρηνικό και ψηφιακό Κόσμο. Αυτή είναι η ουσία της Πράσινης Νέας Συμφωνίας (Green New Deal) που κερδίζει έδαφος στην ευρωπαϊκή ατζέντα. Το εθνικό στοίχημα είναι η Ελλάδα να συμμετάσχει εγκαίρως και δυναμικά ώστε αφενός να αναπληρώσει τις απώλειες της τελευταίας δεκαετίας, αφετέρου να αναβαθμίσει τη θέση της στην ιεραρχία των κρατών και στον διεθνή καταμερισμό εργασίας. Έχω την εντύπωση ότι η ελληνική κοινωνία διατρέχεται αυτή την περίοδο από έντονα υπόγεια ρεύματα. Το ένα είναι η συνειδητοποίηση των παθογενειών της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και η ανάγκη υπέρβασής τους ώστε να βαδίσουμε στη νέα εποχή. Αν αυτό ισχύει, τότε τα κόμματα και οι πολιτικοί που επιμένουν στους παλιούς αυτοματισμούς και βερμπαλισμούς θα μείνουν πίσω. Το δεύτερο είναι ότι η εθνική πορεία θα γίνει με σεβασμό και ενίσχυση της μεταπολιτευτικής Δημοκρατίας. Όσοι μηδενίζουν τα επιτεύγματά της, ψαλιδίζουν την εθνική αυτοπεποίθηση ότι μπορούμε να ανασυνταχθούμε και να κερδίσουμε το στοίχημα. Όμως, αν κερδίσουμε το στοίχημα, τότε μπορώ να πω με βεβαιότητα ότι το 1974 δεν θα σηματοδοτεί μόνο την έναρξη της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, αλλά θα τροχιοδρομεί και θα εμπνέει το δημοκρατικό πλαίσιο αυτής της νέας εποχής στον 21ο αιώνα.
(Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι ομότιμος καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου)
