Η παταγώδης αποτυχία των ΗΠΑ και των συμμάχων τους στην οικοδόμηση ενός δημοκρατικού και σταθερού κράτους στο Αφγανιστάν καταδεικνύει για μια ακόμα φορά ότι οι θεσμοί δεν είναι «φυτευτοί». Δεν γίνεται, δηλαδή, να μεταφέρονται και να εφαρμόζονται πολιτικά συστήματα όπως αυτά των δημοκρατιών της Δύσης, που αποτελούν προϊόν μιας μακραίωνης εξελικτικής πορείας, σε χώρες όπως το Αφγανιστάν, με εντελώς διαφορετικά πρότυπα θεσμικής, κοινωνικής, οικονομικής και πολιτισμικής ανάπτυξης.
Η μελέτη της ιστορικής εξέλιξης και εν τέλει αποκρυστάλλωσης των πολιτικών θεσμών έχει οδηγήσει σημαντικούς πολιτικούς επιστήμονες, όπως ο Φράνσις Φουκουγιάμα, στο συμπέρασμα ότι τρεις είναι οι βασικοί θεσμοί που θα πρέπει να συνυπάρχουν, για την εμπέδωση του μοντέλου της φιλελεύθερης δημοκρατίας: Μια κεντρικά οργανωμένη κρατική γραφειοκρατία, οι κανόνες δικαίου και η λογοδοσία της κυβέρνησης. Στις σύγχρονες φιλελεύθερες δημοκρατίες, τα τρία αυτά σύνολα θεσμών θεωρούνται πλέον δεδομένα, εντούτοις αποτελέσαν καταστάλαγμα μια μακράς -δέκα τουλάχιστον αιώνων σύμφωνα με τον Φουκουγιάμα- εξελικτικής διαδικασίας.
Στον διάβα αυτών των αιώνων, ορισμένα κράτη όπως η Κίνα, μπορεί να απέκτησαν αρκετά νωρίς κεντρικά διαρθρωμένες κρατικές γραφειοκρατίες (κατά τη διάρκεια της δυναστείας Qin, η οποία διήρκεσε από το 221-206 π.Χ.,το φεουδαρχικό σύστημα αντικαταστάθηκε από μια ισχυρή κεντρική γραφειοκρατία)και κανόνες δικαίου αλλά στη συνέχεια δεν κατάφεραν να αναπτύξουν θεσμούς δημοκρατικής λογοδοσίας του μονάρχη ή της κυβέρνησης. Άλλες περιοχές, όπως η Ινδία, δεν κατάφεραν να αποκτήσουν κεντρικές κρατικές γραφειοκρατίες, καθώς οργανώθηκαν με βάση το σύστημα της κάστας. Η Γαλλία και η Ισπανία επίσης, πριν από τον 19ο αιώνα χαρακτηρίζονταν ως χώρες με σχετικά αδύναμο απολυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης, όπου ναι μεν υπήρχε κεντρικό κράτος αλλά η επιρροή ορισμένων ισχυρών ελίτ που είχαν πρόσβαση στην κεντρική εξουσία οδηγούσε σε μια άνιση κατανομή του πλούτου και της πολιτικής ισχύος. Απεναντίας, στη Ρωσία το κράτος κατάφερε -ιδίως στην περίοδο του Μ. Πέτρου- να απορροφήσει πλήρως όλες τις ομάδες συμφερόντων της κοινωνίας και να μετατραπεί έτσι, σε ένα αμιγώς απολυταρχικό καθεστώς.
Από την άλλη πλευρά, η Αγγλία και η Δανία κατάφεραν σε μεγάλο βαθμό να πετύχουν την ανάπτυξη ισχυρών κανόνων δικαίου και λογοδοσίας της κυβέρνησης, μαζί φυσικά με τη δημιουργία κεντρικού κράτους. Με αποτέλεσμα, στα τέλη του 19ου αιώνα, η Αγγλία να αποτελεί μια φιλελεύθερη δημοκρατία και η Δανία να έχει θέσει τις βάσεις για μια σοσιαλδημοκρατική εκδοχή του φιλελεύθερου δημοκρατικού μοντέλου. Τα παραπάνω-διαφορετικά- πρότυπα εξέλιξης των πολιτικών θεσμών συνδέονται με τον διαφοροποιημένο βαθμό ισχύος και κατ’ επέκταση, τον βαθμό συνοχής που υπάρχει στις επιμέρους ομάδες συμφερόντων της κοινωνίας (ανώτερη και κατώτερη τάξη των ευγενών, αστοί, αγρότες). Επομένως, όπου η συνοχή ήταν μεγάλη ανάμεσα στις επιμέρους τάξεις (βλέπε Αγγλία), έγινε κατορθωτό να περιοριστεί η απόλυτη ισχύς του μονάρχη.
Στην περίπτωση του Αφγανιστάν, η εισβολή των ΗΠΑ και των συμμάχων τους μετέβαλε άρδην τη θεσμική και πολιτική εξέλιξη του αφγανικού κράτους. Οι δυτικοί προσπάθησαν «μεταφυτέψουν» τα τρία προαναφερθέντα σύνολα θεσμών (κεντρικό κράτος, κράτος δικαίου και λογοδοσία της κυβέρνησης) σε μια χώρα με ένα εντελώς διαφορετικό θεσμικό, κοινωνικό και πολιτικό παρελθόν. Συγκεκριμένα, με το Σύνταγμα του 2004, δημιουργήθηκε ένα υπερσυγκεντρωτικό, ενιαίο κράτος σε μια εθνοτικά διαφορετική, ορεινή χώρα όπου οι τοπικοί ηγέτες, κοινότητες και φυλές συχνά κυβερνούν αποτελεσματικά τον εαυτό τους. Οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους, όπως επίσης και πολλές δυτικές ΜΚΟ, δημιούργησαν τις βάσεις τους στην Καμπούλ. Κατά συνέπεια, δισεκατομμύρια δολάρια αναπτυξιακής βοήθειας διατέθηκαν με σκοπό την ανοικοδόμηση της πρωτεύουσας, ενώ η σημασία της περιφέρειας της χώρας παραγνωρίστηκε. Ένα κράτος που θα έπρεπε να έχει συσταθεί όπως η Ελβετία, με αυτόνομα καντόνια, αντ’ αυτού επιβλήθηκε, έξωθεν, η μετατροπή του σε συγκεντρωτικό κράτος.
Επιπλέον, λόγω της ύπαρξης του προεδρικού συστήματος διακυβέρνησης, όπου ο νικητής των εκλογών συνήθως «τα παίρνει όλα», είναι αδύνατο να σχηματιστούν πολυκομματικοί συνασπισμοί, ακόμη και όταν αυτό κρίνεται αναγκαίο. Για παράδειγμα, ο Ασράφ Γκάνι κέρδισε τις εκλογές του 2014 με μικρή και αμφισβητούμενη διαφορά, ενώ ταυτόχρονα δεν κατάφερε να κερδίσει τη λαϊκή ψήφο στις περισσότερες βόρειες επαρχίες. Αυτό προκάλεσε μια κρίση νομιμοποίησης που οδήγησε τον βασικό του αντίπαλο, Αμπντάλα Αμπντάλα, σε μια εξωσυνταγματική θέση που δημιουργήθηκε ειδικά για αυτόν (τη θέση του διευθύνοντα συμβούλου), η οποία προσομοιάζει με τον ρόλο του πρωθυπουργού σε άλλες χώρες. Αυτός ήταν ο μόνος τρόπος για να διατηρηθεί η ισχύς της κεντρικής κυβέρνησης με έδρα την Καμπούλ, χωρίς εμφύλιο πόλεμο.
Καταληκτικά, το Σύνταγμα του 2004 απέτυχε να δημιουργήσει αφενός ένα ισχυρό κεντρικό κράτος και ένα σταθερό κράτος δικαίου αλλά και θεσμούς λογοδοσίας της εκτελεστικής εξουσίας. Με άλλα λόγια, και τα τρία σύνολα θεσμών που διαμόρφωσαν τις σύγχρονες φιλελεύθερες δημοκρατίες παρέμεινα μόνο τύποις στην περίπτωση του Αφγανιστάν. Και όπως παραδέχτηκε πριν από λίγες μέρες ο P. Michael McKinley, πρώην Πρέσβης των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν, «αποτύχαμε στην προσέγγισή μας αναφορικά με την “οικοδόμηση έθνους”, διότι υποτιμήσαμε την ανθεκτικότητα των Ταλιμπάν και διαβάσαμε λάθος τη γεωπολιτική πραγματικότητα της περιοχής».
Ο Θανάσης Κολλιόπουλος είναι διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών
