Τα μέτωπα που άνοιξε η κυβέρνηση της ΝΔ σε επίπεδο πολιτικής, ιδεολογίας και επικοινωνίας μέσα σε δύο χρόνια είναι πολλά. Κάποια από αυτά προέκυψαν λόγω των πολιτικών που ακολούθησε, όπως οι ιδιωτικοποιήσεις και η απορρύθμιση της αγοράς εργασίας, ενώ άλλα αποτέλεσαν ιδεολογικά δόγματα, όπως τα «νόμος και τάξη», «αριστεία» και «κανονικότητα». Όμως, αυτό που έδειξε να κυριαρχεί στο επίπεδο του πολιτικού λόγου ως κύριο ιδεολογικό και πολιτικό σημαίνον είναι η ψήφιση του Ν. 4622/2019 που θέσπισε το «επιτελικό κράτος». Είναι ενδεικτικό της κεντρικότητάς του στην πολιτική και τη ρητορική της ΝΔ ότι αυτός ο νόμος ψηφίστηκε ακριβώς έναν μήνα από την εκλογή της ΝΔ με ποσοστό 39,85% που της έδωσε μια ξεκάθαρη αυτοδυναμία. Το σχέδιο νόμου που κατατέθηκε στις 25/7/2019 ήταν περίπου 140 σελίδες, ενώ η αιτιολογική έκθεση του νόμου ήταν 420 σελίδες. Από το μέγεθος αμφότερων των κειμένων καταλαβαίνει κάποιος/α εύκολα ότι αυτό αποτελούσε μια επίπονη και μάλλον δύσκολη νομοπαρασκευαστική εργασία αρκετών μηνών. Γεγονός που μας δείχνει ότι η στρατηγική της ΝΔ πριν από τις εκλογές του 2019 είχε σκοπό να παρέμβει ιδεολογικά και πολιτικά στον πυρήνα τους κράτους, με έναν κεντρικό νόμο, για ένα «διαφορετικό» κράτος.
Όταν ένα κόμμα εξουσίας παρουσιάζει έναν τέτοιο κομβικό νόμο για τη λειτουργία του κράτους, θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος/α ότι αυτό αποτελεί δείγμα αξιοπιστίας και ετοιμότητας για την ανάληψη της εξουσίας και, ίσως, ένα ξεκάθαρο σχέδιο για το πώς οραματίζεται το κράτος.
Σε αυτό το σημείο είναι κρίσιμο να δούμε τι σημαίνει το επιτελικό κράτος για την ίδια κυβέρνηση, όπως αυτό περιγράφεται σε βίντεο στον λογαριασμό του πρωθυπουργού (δείτε εδώ το σχετικό βίντεο), για να γίνει αντιληπτό το εύρος του παράδοξου εντέλει, ότι ενώ δηλαδή στην πράξη το επιτελικό κράτος φαίνεται να καταλήγει συχνά σε αποτυχίες, καταγράφοντας ανεπάρκειες, ο πρωθυπουργός και η κυβέρνηση παραμένουν επικοινωνιακά «αλώβητοι». Αρχικά, το επιτελικός κράτος «είναι αποτελεσματικό» («οργανώνουμε την κυβέρνηση με αυστηρά χρονοδιαγράμματα και συνεχή παρακολούθηση μέσα από το ηλεκτρονικό σύστημα ‘Μαζί’») και «μικρότερο» («μειώνουμε της Γενικές Γραμματείες κατά 30%»). Ο δεύτερος πυλώνας αναφέρεται στη θεσμοθέτηση κανόνων διαφάνειας («εισάγονται κανόνες δεοντολογίας και ασυμβίβαστα σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης»), ενώ για τον ίδιο λόγο «ενσωματώνονται έξι δομές σύμφωνα με τις διεθνείς πρακτικές» στην Εθνική Αρχή Διαφάνειας. Οι έμμεσες ή άμεσες λειτουργίες των δύο αυτών πυλώνων, καθώς και οι αρμοδιότητες της ΕΥΠ, της ΕΡΤ και της Γενικής Γραμματείας Ενημέρωσης υπάγονται απευθείας στον πρωθυπουργό για πρώτη φορά. Τέλος, το επιτελικό κράτος «εμπιστεύεται τη δημόσια διοίκηση», ενώ παράλληλα «περιορίζει τη γραφειοκρατία» σε διαδικασίες όπως «η έναρξη επαγγέλματος, η χορήγηση άδειας για τη λειτουργία καταστήματος, η κάλυψη κενών σε σχολεία και νοσοκομεία».
Έχουν γραφτεί πολλά για το τι είναι και τι δεν είναι επιτελικό κράτος, ενώ η θεωρητική κουβέντα για τις λειτουργίες του, την αναγκαιότητά του και τον χαρακτήρα του έχει απασχολήσει σχεδόν όλους/ες τους/τις δημοσιολόγους, ακαδημαϊκούς, δημοσιογράφους κ.λπ. Στο παρόν δεν θα συμμετάσχω σε αυτήν τη συζήτηση, διότι αφενός θα απαιτούσε μεγαλύτερο κείμενο, αλλά κυρίως επειδή με ενδιαφέρει κάτι άλλο. Ποιο είναι αυτό;
Κατά τα δύο χρόνια και κάτι της κυβερνητικής θητείας της ΝΔ, παρατηρείται ένα παράδοξο, για την ακρίβεια ένα επικοινωνιακό παράδοξο, το οποίο σχετίζεται με το επιτελικό κράτος και τον ίδιο τον πρωθυπουργό. Το παράδοξο αυτό έγκειται στο ότι παρόλο που ο χαρακτήρας του επιτελικού κράτους και οι λειτουργίες του διαπερνούν το σύνολο της κυβερνητικής πολιτικής, έχοντας σαφή «συγκεντρωτικό και πρωθυπουργοκεντρικό» χαρακτήρα, οι ευθύνες που απορρέουν από τις μικρές ή μεγάλες αποτυχίες της κυβέρνησης ΝΔ δεν εμφανίζονται ή παρουσιάζονται στον δημόσιο διάλογο και τα ΜΜΕ ως τέτοιες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η όποια πολιτική επίπτωση των αποτυχιών της κυβέρνησης να μην αποτυπώνεται επικοινωνιακά ή και δημοσκοπικά ούτε στο προφίλ της ΝΔ ούτε σε αυτό του πρωθυπουργού. Ειδικά για τον τελευταίο και με δεδομένο τον «πρωθυπουργοκεντρικό» χαρακτήρα του επιτελικού κράτους, το παράδοξο μοιάζει να γίνεται ακόμα πιο έντονο, ειδικά όταν ο ίδιος ο πρωθυπουργός έχει απερίφραστα αναλάβει την ευθύνη για διάφορα θέματα που μόνο επιτυχημένα δεν ήταν. Τι συμβαίνει λοιπόν;
Αυτές τις μικρές ή μεγάλες αποτυχίες φαίνεται να τις απορροφά το πολιτικό και επικοινωνιακό κεφάλαιο του πρωθυπουργού, χωρίς να αφήνουν κάποια αρνητική επίπτωση στο προφίλ του ή ακόμα και στην κυβέρνησή του. Αυτό όμως δεν γίνεται αυτόματα, με κάποιου είδους αυτοματισμό, ή με κάποια αόρατη «πολιτική μηχανική», ή από τη «θετική του αύρα», ούτε είναι ένα τυχαίο γεγονός αφημένο στην όποια δυναμική της εικόνας του πρωθυπουργού. Αντί αυτού, είναι μια πολύ καλά οργανωμένη στρατηγική επικοινωνίας με τη στήριξη μεγάλης μερίδας των ΜΜΕ. Είναι κοινός τόπος πια ότι για μια σειρά από λόγους, περισσότερο ή λιγότερο προφανείς, οι αποτυχίες της κυβέρνησης -πολλές φορές και κραυγαλέες- περνούν στα «ψιλά» του δημόσιου λόγου αφήνοντας σχεδόν μηδενικό στίγμα. Σύμφωνα με δημοσιεύματα της ΕΦΣΥΝ (Τέσση, 2021), η Οικονομική Εισαγγελία διενεργεί έρευνα για τα φυσικά πρόσωπα που εμπλέκονται στην υπόθεση με τις «λίστες Πέτσα» και τη χρηματοδότηση ΜΜΕ, ενώ η δικογραφία έχει ήδη διαβιβαστεί στη Βουλή (ΕΦΣΥΝ, 2021). Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι ότι η λίστα με τις μικρές ή μεγάλες αποτυχίες της κυβέρνησης της ΝΔ αυτά τα δύο χρόνια δείχνει να μην έχει τέλος, κι ενώ το επιτελικό κράτος είναι υπό την πολιτική ευθύνη του πρωθυπουργού, υπάρχει αυτή η κραυγαλέα αναντιστοιχία απόδοσης πολιτικής ευθύνης στον πρωθυπουργό από τα ΜΜΕ.
Εδώ εισέρχεται ένα πολύ ενδιαφέρον φαινόμενο. Η ιδιαιτέρως προβεβλημένη έννοια του «επιτελικού κράτους» χρησιμοποιείται συχνά με όρους που υποκρύπτουν και ίσως υποκαθιστούν την πραγματική πολιτική ευθύνη της κυβέρνησης και του πρωθυπουργού, αλλά και τις ίδιες τις συνέπειες της εφαρμογής του. Στο μιντιακό οικοσύστημα της Ελλάδας, την ευθύνη για τις επιτυχίες την έχει η κυβέρνηση και ο πρωθυπουργός προσωπικά, όπως έγινε στη συζήτηση για τις πυρκαγιές του Αυγούστου 2021 (Κοντογεώργη, 2021), ενώ για τις αποτυχίες την ευθύνη έχουν όσα και όσοι/ες κρατούν πίσω το επιτελικό κράτος από το να πραγματώνει το αποτελεσματικό του έργο, όπως έγινε με τον ολικό ανασχηματισμό του επιτελείου διαχείρισης της πανδημίας (Παπακωνσταντίνου, 2021).
Είναι το επιτελικό κράτος αποτελεσματικό; Είδαμε την αδυναμία του σε διάφορες προκλήσεις φυσικών καταστροφών (π.χ. «Ιανό», «Ζηνοβία», «Θάλεια»), με τις φωτιές του Αυγούστου (με διάγγελμα έγινε λόγος για «πρωτοφανή καιρικά φαινόμενα», «δώσαμε μάχες που χάσαμε και άλλες τις κερδίσαμε»), το φιάσκο της κατάργησης και επανίδρυσης του υπουργείου Μεταναστευτικής Πολιτικής, με το «σκόιλ ελικίκου», τη διαχείριση της πανδημίας (π.χ. αλλαγή υπουργού Υγείας και όλου του επιτελείου διαχείρισης της πανδημίας, αποτυχία «έξυπνων μέτρων» κ.λπ.), την αστυνομική αυθαιρεσία (π.χ. υπόθεση σκηνοθέτη Ινδαρέ, Joker, Νέα Σμύρνη, ΜΑΤ σε Χίο και Λέσβο και τόσα άλλα), καθώς και με τις πολλές εξαγγελίες που ξεκινούσαν ως διαρροές και μετά αναπροσαρμόζονταν αναλόγως των αντιδράσεων.
Είναι το επιτελικό κράτος μικρότερο ή ευέλικτο; Το μέγεθος του υπουργικού συμβουλίου, ο «στρατός» μετακλητών με αυξημένους μισθούς, οι προκηρύξεις θέσεων δημοσίου που παρακάμπτουν τον ΑΣΕΠ, η πελατειακή λογική με κομματικά κριτήρια στον διορισμό διοικητών νοσοκομείων είναι ένα πολύ μικρό δείγμα των πραγμάτων που πήγαν λάθος.
Είναι το επιτελικό κράτος ένα κράτος «διαφάνειας»; Μόνο τέτοιο δεν είναι. Ο τρόπος που λειτουργούν τα ΜΜΕ, οι αναθέσεις προμηθειών, ο αδιαφανής τρόπος με τον οποίο διαχειρίστηκε η κυβέρνηση το Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και τόσα άλλα γεγονότα είναι ενδεικτικά. Σε ό,τι αφορά τα ΜΜΕ ειδικότερα, η μη δημοσιοποίηση της αρχικής «Λίστας Πέτσα» με τα ποσά που πήγαν στα MME, τα περιστατικά λογοκρισίας σε άρθρο της Έλενας Ακρίτα, το κόψιμο των εκπομπών της Όλγας Τρέμη και του Πάνου Χαρίτου, η παραίτηση της διευθυντρίας ειδήσεων του Βήματος, η λογοκρισία ντοκιμαντέρ για τη Μελίνα Μερκούρη (TVXS, 2021), καθώς και οι τόσες σιωπές των ΜΜΕ (π.χ. «ποδηλατάδα» της Πάρνηθας) μόνο το αίσθημα της «διαφάνειας» δεν καλλιεργούν.
Τέλος, ως προς τον τρίτο πυλώνα του επιτελικού κράτους, υπάρχει εμπιστοσύνη στη δημόσια διοίκηση; Δύσκολα θα μπορούσε κάποιος/α να αποκριθεί θετικά σε κάτι τέτοιο. Η επιτελική προχειρότητα, σε διάφορους τομείς, δίνει την αντίθετη εικόνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ είναι ο τομέας της παιδείας όπου βλέπουμε συνεχείς ανατροπές στις πολιτικές, αλλά και παρεμβάσεις που αναταράσσουν όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Από την πιο πρόσφατη ακύρωση συγχωνεύσεων τμημάτων, τις αλλαγές στον τρόπο πανελλήνιων εξετάσεων για τα παιδιά που επί δύο χρόνια έκαναν τηλεκπαίδευση, μέχρι την κατάπτυστη νομοθέτηση για την ίδρυση πανεπιστημιακής αστυνομίας και την τελική αναβολή της, η εμπιστοσύνη στην εμπειρία των στελεχών της δημόσιας διοίκησης και των δημόσιων λειτουργών συνολικά είναι ανύπαρκτη. Αλλά και πώς να πείσει μια κυβέρνηση ότι εμπιστεύεται τη δημόσια διοίκηση και οτιδήποτε δημόσιο, όταν όλες τις μεγάλες επιχειρήσεις του δημοσίου, αν δεν τις ιδιωτικοποιεί, νομοθετεί με τέτοιον τρόπο ώστε ιδιωτικά συμφέροντα και επενδυτές να «τρίβουν τα χέρια τους»;
Το επικοινωνιακό τρίπτυχο «ανάπτυξη, σταθερότητα και κοινωνική ηρεμία» με το οποίο κάποιοι περιγράφουν την κανονικότητα, καθώς και η επιτελικότητα του κράτους έχουν τα χαρακτηριστικά μιας επικοινωνιακής οφθαλμαπάτης που απέχει αρκετά από την πολιτική πραγματικότητα. Οι πολιτικές προεκτάσεις αυτής της επικοινωνιακής οφθαλμαπάτης δίνουν χώρο για ουσιαστική κριτική και πολιτική αντιπαράθεση στην αντιπολίτευση. Η ευκαιρία της αντιπολίτευσης είναι αντίστοιχη της μεγάλης βαρύτητας που έχουν οι αποτυχίες της κυβέρνησης της ΝΔ και του επιτελικού «της» κράτους. Η ριζοσπαστική παρέμβαση στην πολιτική ατζέντα αυτών των πυλώνων μπορεί να δημιουργήσει ξεκάθαρες διαιρετικές τομές στο επίπεδο του εκλογικού ανταγωνισμού, αλλά απαιτούν συνεπή στρατηγική και θάρρος για αλλαγές.
(Ανάλυση του Διονύση Μητρόπουλου, Υπ. Διδάκτορα, Birkbeck, University of London – Το κείμενο περιλαμβάνεται στην έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #5 – Κυβερνητικός λόγος & ΜΜΕ: Φάσεις & αντιφάσεις» που δημοσιεύει η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ)
