Πολύ μελάνι έχει χυθεί για τη σχέση των νέων με τα κόμματα ή για την κρίση της σχέσης των νέων με τα κόμματα. Καταρχάς να ξεκαθαρίσουμε ότι στις περισσότερες των περιπτώσεων στον δημόσιο λόγο ως σχέση «νέων – κομμάτων» γίνεται κατανοητή η σχέση των νέων με την πολιτική, και από αυτό ξεκινούν μια σειρά από κωμικοτραγικές παρεξηγήσεις. Η νεολαία ενδιαφέρεται για την πολιτική, αυτό τουλάχιστον προκύπτει από πληθώρα ερευνών που δημοσιεύονται κατά καιρούς. Οι νέοι και οι νέες συμμετέχουν (και συχνότατα πρωτοστατούν) σε μια σειρά παρεμβάσεων οι οποίες έχουν και πολιτικά αιτήματα – άλλωστε, τι δεν είναι πολιτικό; Όμως από τις ίδιες έρευνες, αλλά και από τα εμπειρικά στοιχεία, προκύπτει ένας σκεπτικισμός απέναντι στον κομματικό θεσμό, του οποίου η αξιοπιστία έχει ούτε ή άλλως τρωθεί σημαντικά, και απόληξη είναι η χαλαρή σύνδεση των υποκειμένων με τα κόμματα. Η νεολαία δείχνει να διατηρεί μεγαλύτερες αποστάσεις, κατά συνέπεια παρατηρείται το φαινόμενο τα κόμματα να απισχναίνονται και ο μέσος όρος ηλικίας των μελών να αυξάνει επικίνδυνα.
Τι είναι και τι θέλει η νεολαία
Καταρχάς να ορίσουμε –ή έστω να περιορίσουμε– τον όρο «νεολαία». Στο παρόν κείμενο δεχόμαστε την ηλικία ως ειδοποιό διαφορά σε σχέση με τις άλλες κατηγορίες πληθυσμού και θα δεχτούμε ένα εύρος 14-35 ετών, με μια ελαστικότητα στο άνω όριο, μιας και μπορεί να μειώνεται ή να αυξάνει σημαντικά ανάλογα με τις δραστηριότητες των υποκειμένων, π.χ. τη δημιουργία οικογένειας, την παράταση σπουδών κ.ο.κ. Κατανοούμε ότι με αυτό τον τρόπο η νεολαία αντιμετωπίζεται ως διαταξική κοινωνική κατηγορία, η οποία τέμνει κάθετα την ταξική συγκρότηση της κοινωνίας, όμως αυτό γίνεται χάριν απλοποίησης και γενίκευσης και όχι γιατί δεχόμαστε πως η κοινωνικοταξική θέση των υποκειμένων δεν έχει πρωτεύουσα σημασία στη συγκρότησή τους. Επίσης, δεν γίνεται αντιληπτή η νεολαία ως κοινωνικό «στρώμα», μιας και η ταξική θέση των νέων, είτε διαμέσου της οικογένειας είτε όταν οι ίδιοι/ίδιες βγουν στην παραγωγή, τους καθορίζει περισσότερο από τη νεολαιίστικη ταυτότητά τους.
Συνοψίζοντας, οι νέοι και οι νέες έχουν κοινά χαρακτηριστικά που πηγάζουν από την ηλικία τους, όμως η κοινωνικοταξική τους θέση επικαθορίζει εν πολλοίς τόσο τις επιλογές τους όσο και τις δυνατότητές τους. Ακόμη πιο απλά, δύο 20χρονα υποκείμενα έχουν σε ένα βαθμό κοινές προσλαμβάνουσες, ανάγκες και κώδικες, όμως αν η μία περίπτωση εργάζεται επταήμερο, δεκάωρο, χωρίς ασφάλιση και η άλλη περίπτωση σπουδάζει σε ιδιωτικό πανεπιστήμιο περιωπής της Εσπερίας, τότε δεν έχουν τις ίδιες προτεραιότητες, ούτε μπορούν να προσεγγιστούν με τον ίδιο τρόπο.
Έχοντας τα παραπάνω κατά νου, μπορούμε να πούμε ότι δύο είναι τα βασικά ζητήματα που αντιμετωπίζουν τα κόμματα σε σχέση με τη νεολαία. Το ένα είναι η πολιτική των κομμάτων απέναντι σε –αλλά και για– τη νεολαία, πιο συγκεκριμένα ποια (θα πρέπει να) είναι η πολιτική που χαράσσουν τα ίδια τα κόμματα για τα αιτήματα της νεολαίας. Το δεύτερο είναι η κομματικοποίηση των νεολαίων, δηλαδή με ποιον τρόπο κομματικοποιούνται οι νέοι και οι νέες και ποια είναι η ιστορική εμπειρία.
Η πολιτική για τη νεολαία
Αυτό το κομμάτι ίσως να είναι το πιο απλό. Εάν ένα κόμμα επιθυμεί την αναπαραγωγή του και την ηλικιακή ανανέωση, τότε η χάραξη πολιτικής για την προσέγγιση της νεολαίας (θα πρέπει να) είναι ευθύνη των κομματικών νεολαιών, εν απουσία τέτοιων (θα πρέπει να) είναι ευθύνη των νεότερων κομματικών μελών. Ωστόσο, είναι αναγκαίο το ίδιο το κόμμα να προχωρά σε επεξεργασίες που αφορούν και τις νεότερες ηλικίες, να εντάσσει στην προβληματική του και εκείνο το ταυτοτικό χαρακτηριστικό ως ειδοποιό διαφορά, χωρίς όμως να εκφεύγει της προσοχής ότι η κοινωνικοταξική θέση, όπως και άλλα ταυτοτικά χαρακτηριστικά των υποκειμένων που εντάσσονται κάτω από την ομπρέλα «νεολαία», είναι εξίσου επιδραστικά. Αυτονόητα το (κάθε) κόμμα σε επίπεδο θεσμικό οφείλει να ασκεί πίεση και να προτείνει μέτρα συμπερίληψης, υλοποιώντας αποφάσεις ή επεξεργασίες της οικείας νεολαίας ή των ομάδων πίεσης που δραστηριοποιούνται σε νεολαιίστικους χώρους.
Η κομματικοποίηση των νέων
Ο ίδιος ο όρος «κομματικοποίηση» είναι φορτισμένος αρνητικά, καθώς έχει συνδεθεί με τη μονολιθικότητα και τον ιδεολογικό παρωπιδισμό, ενώ στους/στις νέους/νέες που ασχολούνται με την πολιτική μέσω κομμάτων αποδίδεται η πρόθεση του «βολέματος», εφόσον βρίσκονται κοντά στην εξουσία. Τίποτα από τα προαναφερθέντα δεν αποκλείεται είτε ως πρόθεση είτε ως έκβαση, αλλά επίσης τίποτα δεν είναι βέβαιο. Στο παρόν κείμενο ως «κομματικοποίηση» νοείται η διαδικασία ένταξης σε έναν κομματικό χώρο, είτε θεσμικά είτε με πιο χαλαρή σύνδεση.
Τουλάχιστον στον δυτικοευρωπαϊκό κόσμο, οι νέοι/νέες προσεγγίζουν τα κόμματα με δύο τρόπους: είτε άμεσα το ίδιο το κόμμα, είτε μέσω μιας σειράς επικουρικών οργανώσεων που δραστηριοποιούνται γύρω από το κόμμα. Οι επικουρικές οργανώσεις μπορεί να έχουν φιλειρηνικό/αντιιμπεριαλιστικό προσανατολισμό, να είναι οργανώσεις γυναικών, εργατικές συνδικαλιστικές παρατάξεις του κόμματος (ή συνδικάτα φίλα προσκείμενα στο κόμμα, ανάλογα με τη χώρα) ή οργανώσεις με δικαιωματικά αιτούμενα και οργανώσεις νεολαίας. Στην κατηγορία των επικουρικών οργανώσεων θα μπορούσαμε να συμπεριλάβουμε εν μέρει και το χώρο των κινημάτων, αν και δεν συνδέεται πάντα ή κατ’ ανάγκη με κάποιον θεσμοποιημένο πολιτικό φορέα.
Οι πολιτικές νεολαίες αποτελούν το πιο κομβικό κομμάτι της σχέσης κόμματος – νεολαίας. Επί της ουσίας λειτουργούν για τα κόμματα ως bootcamp και δεξαμενή άντλησης νέων μελών. Πολιτικοποιούν τα υποκείμενα εξοπλίζοντάς τα με μια βαθύτερη ιδεολογικοπολιτική εξάρτυση, τα εκπαιδεύουν στην πειθαρχία και στη συλλογική δράση, με μια ίσως πιο χαλαρή κομματική πίεση, μιας και λειτουργούν ως «προθάλαμοι» του κόμματος. Κάποιοι και κάποιες δεν θα μείνουν στον προθάλαμο, θα προχωρήσουν στα ενδότερα, θα γίνουν μέλη του κόμματος, όσοι και όσες δεν κάνουν το βήμα θα έχουν αποκτήσει μια βαθύτερη σχέση με την πολιτική και το πολιτικό.
Οι νεολαιίστικες επικουρικές οργανώσεις λειτουργούν με μια ακόμη πιο χαλαρή σύνδεση με τα οικεία κόμματα, αφενός ως αμφίδρομοι δίαυλοι επικοινωνίας μεταξύ υποκειμένων και κομμάτων και αφετέρου ως μέθοδοι διείσδυσης στο κοινωνικό. Ειδικότερα, την τελευταία εικοσαετία, κατά την οποία τα κόμματα έχουν απολέσει σε μεγάλο βαθμό τη νομιμοποίησή τους στην κοινωνία, οργανώσεις με δικαιωματικά αιτούμενα, αλλά και ο χώρος των κοινωνικών κινημάτων, αποτελούν ένα προνομιακό πεδίο πολιτικοποίησης –και, σε μεγάλο βαθμό, κομματικοποίησης– των υποκειμένων.
Κομματική νεολαία ή κόμμα νεολαίας;
Γενικά οι νεολαίες των κομμάτων έχουν έναν βαθμό ανεξαρτησίας από τα ίδια τα κόμματα σίγουρα ο βαθμός διαφέρει από νεολαία σε νεολαία και δεν είναι σταθερός διαχρονικά. Και αυτονόητα η συνδιαμόρφωση και από τη νεολαία του κόμματος των κομματικών θέσεων είναι απαραίτητη, όπως και η συμπερίληψη της νεολαίας στη λήψη αποφάσεων και στη χάραξη στρατηγικής. Η ουσία όμως είναι πως σε κάθε περίπτωση το κόμμα καθοδηγεί τη νεολαία ιδεολογικοπολιτικά όπου ανατρέπεται αυτό, η κατάληξη είναι (ιστορικά) η διάσπαση και εντέλει ο «θάνατος» του πολιτικού μορφώματος που μπορεί να έχει προκύψει.
Όπως αναφέρθηκε καταχρηστικά αρκετές φορές παραπάνω, η νεολαία δεν είναι αδιαφοροποίητη, δεν αποτελεί τάξη και η νεότητα δεν της προσδίδει μαγικά χαρακτηριστικά ώστε να την καθιστά πρωτοπορία της τάξης. Ένα κόμμα νεολαίας φαίνεται ότι θα κόμιζε μια φρέσκια και ριζοσπαστική ρητορική, όμως αφενός δεν υπάρχει τόσο μεγάλη κοινότητα συμφερόντων μεταξύ των νέων ώστε να συγκροτηθεί ένα συλλογικό πολιτικό υποκείμενο, αφετέρου η νεότητα δεν είναι συνώνυμο ούτε του ριζοσπαστικού ούτε του προοδευτικού.
Τι μπορούν να κάνουν τα κόμματα
Καταρχάς τα κόμματα μπορούν (και πρέπει) να ακούσουν τη νεολαία και κατά δεύτερον μπορούν (και πρέπει) να της δώσουν χώρο να εκφραστεί και να συμμετάσχει. Μπορούν κυρίως να ακούσουν όχι απλά τα προβλήματά της (αυτά είναι εύκολο να διαπιστωθούν και να καταγραφούν και ενδεχομένως να προταθούν λύσεις), αλλά τις πραγματικές ανάγκες της. Από τις έρευνες προκύπτει ότι οι νέοι και οι νέες επιθυμούν να προσφέρουν, όμως αντιλαμβάνονται τη συλλογική δράση λίγο διαφορετικά από τις άλλες γενιές. Θέλουν να προσιδιάζει στην καθημερινότητά τους. Πλέον η ζωή των ανθρώπων, χάρη στις νέες τεχνολογίες, δίνει επιλογές που στο παρελθόν φάνταζαν άπιαστες: επιλέγουμε από ποιο μέρος θα δουλέψουμε, χωρίς να χρειάζεται η φυσική μας παρουσία, επιλέγουμε πότε θα δούμε ένα τηλεοπτικό πρόγραμμα, επιλέγουμε από ποιο μέρος του πλανήτη θα ψωνίσουμε.
Συνεπώς ζητούμενο είναι μια πολιτικοποίηση – ή, ακόμη περισσότερο, μια κομματικοποίηση– πολύ πιο κοντά στη βιωμένη πραγματικότητα των νέων. Άρα μια διέξοδος μπορεί να είναι η παροχή πληθώρας επιλογών η οποία θα επιτρέπει τη συμμετοχή σε τομείς δουλειάς, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα των υποκειμένων (πχ σε δικαιωματικές ομάδες, αλλά όχι κατ’ ανάγκη σε όλες όσες δραστηριοποιείται το κόμμα) και ανάλογα με τη διαθεσιμότητα τους. Μήπως η διαδικασία αυτή θα παραγάγει υποκείμενα που δεν αντιλαμβάνονται την ολότητα της κομματικής εμπειρίας; Σίγουρα ναι. Μήπως η ταύτιση με το υπό συζήτηση κόμμα δεν θα είναι ισχυρή; Εξαιρετικά πιθανό. Έχουν όμως τα κόμματα άλλον τρόπο επιβίωσης και αναπαραγωγής εκτός από την προσαρμογή; Όχι, αν θέλουν να είναι στο προσκήνιο και αύριο το πρωί.
Το δύσκολο είναι να πολιτικοποιηθούν τα υποκείμενα, να επιθυμούν την περαιτέρω εμπλοκή τους στο κοινωνικό, στο πολιτικό και στο δημόσιο. Οι –εξαιρετικά επιτυχημένες– πρακτικές του παρελθόντος μπορούν να προσαρμοστούν στις ανάγκες της συγκυρίας, να εμπλουτιστούν και να εκσυγχρονίσουν τον κομματικό θεσμό με τρόπους εντυπωσιακούς.
(Η Αιμιλία Βήλου, είναι Υποψήφια Διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο– Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο θεματικό 4ο Δελτίο Πολιτικής Συγκυρίας του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ «Nεολαία& πολιτική στην Ελλάδα σήμερα»)
