Δεν είναι δύσκολο να επιχειρηματολογήσει κανείς για τη σημασία των συναισθημάτων στην πολιτική σε μια εποχή που περιγράφεται ως λαϊκιστική ή εποχή της μετα-αλήθειας. Όταν τα μετρήσιμα και επαληθεύσιμα γεγονότα παύουν να έχουν σημασία και οι άνθρωποι βασίζονται συχνά σε δηλώσεις που τις «νιώθουν» αληθινές, αλλά στερούνται πραγματικής (επιστημονικής) βάσης, μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι η συναισθηματική διάσταση έχει αποκτήσει σημαίνοντα ρόλο στην πολιτική πρακτική των τελευταίων ετών.
Τι ισχύει όμως για τα πολιτικά συναισθήματα των νέων; Είναι αλήθεια ότι οι νέοι και οι νέες λειτουργούν ακόμη πιο συναισθηματικά, μόνο και μόνο «λόγω του νεαρού της ηλικίας τους»; Για παράδειγμα, σύμφωνα με την κλασική έννοια της ανηλικότητας, που εισήγαγε στις αρχές του 20ού αιώνα ο G. Stanley Hall, αυτή η φάση της ζωής χαρακτηρίζεται κυρίως από αυξημένη συναισθηματική αστάθεια. Λίγο αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του ’60, ο Erik H. Erikson έγραφε ότι ένας άνθρωπος περνάει από διάφορες κρίσεις και συγκρούσεις κατά τη διάρκεια της ζωής του, που πρέπει να επιλυθούν προκειμένου να περάσει στην επόμενη φάση της ζωής του. Ώσπου να ενηλικιωθούν, οι νέοι εξεγείρονται, αναζητώντας τον αληθινό εαυτό τους: θέλουν να διαφέρουν από τους ενήλικες, τόσο ως προς τη συμπεριφορά όσο και ως προς την εμφάνιση2.
Η προσπάθεια διερεύνησης των πολιτικών συναισθημάτων και της πολιτικής δράσης των νέων μπορεί να είναι προβληματική, απλούστατα επειδή δεν τους παίρνει κανείς στα σοβαρά. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, τη συμπεριφορά τους υπαγορεύουν οι ορμόνες και το άγχος της καθημερινότητας, που υπονομεύουν την ικανότητά τους να σκεφτούν κριτικά3.
Το πρόβλημα, όπως βλέπουμε, δεν είναι ότι οι νέοι και οι νέες στερούνται πολιτικών συναισθημάτων, αλλά μάλλον ότι κατακλύζονται από «υπερβολικά πολλά» τέτοια συναισθήματα. Προσωπικά, είμαι πεπεισμένη ότι τα συναισθήματα των νέων αξίζει να ερευνηθούν, καθώς, αν θέλουμε να κατανοήσουμε την πολιτική τους συμπεριφορά, χρειάζεται να κατανοήσουμε και τα πολιτικά τους συναισθήματα. Στη διδακτορική μου διατριβή καταπιάνομαι με τους (πολιτικούς) φόβους, καθώς, κατά τη γνώμη μου, ένας από τους ευκολότερους τρόπους να γνωρίσεις τους ανθρώπους είναι να εξερευνήσεις τα άγχη και τους φόβους τους, και οι νέοι δεν διαφέρουν σε αυτό.
Η εξεγερμένη(;) από φόβο γενιά
Παρότι ο φόβος είθισται να εξετάζεται ως ατομικό συναίσθημα, τα τελευταία χρόνια η έρευνα έχει μετατοπιστεί από αυτή την παράδοση και έχει δείξει ότι ο φόβος τροφοδοτείται πολιτικά και κοινωνικά από τις ανεπάρκειες των δομών εξουσίας, ρίχνοντας φως στην ατομική ευαλωτότητα4. Πολλοί κοινωνικοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι ζούμε σε μια εποχή αβεβαιότητας και φόβου. Το σημείο εκκίνησης της κοινωνιολογίας του ρίσκου και της αβεβαιότητας είναι ότι όλα όσα κάποτε θεωρούνταν ασφαλή και μόνιμα τελευταία έχουν διαβρωθεί και απαξιωθεί. Τι επίπτωση μπορεί να έχει αυτή η διχαστική και αποσταθεροποιητική κοινωνική τάξη πραγμάτων στην (πολιτική) συμπεριφορά των νέων;
Μια πιθανή απάντηση θα μπορούσε να είναι η εξαφάνιση της εξεγερτικής τάσης της νεότερης γενιάς στην εποχή της αβεβαιότητας. Καθώς η εξέγερση πάντα στρέφεται ενάντια στις υφιστάμενες νόρμες, με την αποσύνθεση των κοινωνικών δομών εξαφανίστηκαν και οι λόγοι της εξέγερσης. Από τη μια, η παγκόσμια τάξη πραγμάτων ενάντια στην οποία ήταν προηγουμένως δυνατή η μαζική, θεαματική εξέγερση έπαψε να υπάρχει· από την άλλη, η εξέγερση έγινε αόρατη ή και αγνώριστη. Διεθνείς τάσεις δείχνουν ότι οι νέοι άνθρωποι γίνονται ολοένα και πιο κομφορμιστές. Σύμφωνα, για παράδειγμα, με μια αντιπροσωπευτική έρευνα του 2021, η ουγγρική νεολαία δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα σημάδια πολιτικής εξεγερτικότητας. Μόλις το 18% των νέων της Ουγγαρίας δηλώνουν ότι διαφωνούν με τις πολιτικές απόψεις των γονιών τους, ενώ το 29% συμφωνεί απολύτως μαζί τους σε ζητήματα πολιτικής5.
Αν χρειαζόμασταν ένα μόνο διεθνούς απήχησης αντιπαράδειγμα ενάντια στον κυρίαρχο κομφορμισμό της νεολαίας, οι περισσότεροι θα σκεφτόμασταν, κατά πάσα πιθανότητα, την Γκρέτα Τούνμπεργκ και τους ακτιβιστές του κινήματος «Παρασκευές για το μέλλον» ενάντια στην κλιματική αλλαγή. Και ενώ αναντίρρητα η κλιματική αλλαγή κινητοποίησε χιλιάδες εφήβους και ανθρώπους νεαρής ηλικίας σε ολόκληρο τον κόσμο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι ταυτόχρονα η «κλιματική ανησυχία» έγινε ένας από τους πιο συχνά απαντώμενους όρους σε σχέση με αυτή την κινητοποίηση. Μια διεθνούς εμβέλειας έρευνα που διεξήχθη μεταξύ των ακτιβιστών του κινήματος σε δεκαεννέα πόλεις σε ολόκληρο τον κόσμο έδειξε ότι οι περισσότεροι διαδηλωτές είχαν ήδη βιώσει απογοήτευση, οργή και άγχος σχετικά με την κλιματική αλλαγή6. Σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο περιοδικό Lancet Planetary Health, περίπου το 60% των νέων ανθρώπων ηλικίας 16-25 ετών είναι πολύ ή εξαιρετικά ανήσυχοι σχετικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης, ενώ το 45% δηλώνει ότι το συναίσθημα αυτό έχει μεγάλη επίπτωση στην καθημερινότητά τους. Επιπλέον, τα ¾ των ερωτηθέντων θεωρούν το μέλλον τρομακτικό, ενώ το 56% των νέων δηλώνουν ότι η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη να αφανιστεί7.
Η κλιματική ανησυχία υπό αυτή την έννοια λειτούργησε πραγματικά ως παράγοντας μετασχηματισμού τρόπων ζωής που διαμορφώνουν πραγματικές (καθημερινές) ταυτότητες. Επομένως, όταν οι νέοι και οι νέες διαμαρτύρονται ενάντια στην κλιματική αλλαγή, μιλάμε για κάτι εντελώς διαφορετικό από την εξέγερση των γονιών τους. Πρόκειται για μια εξέγερση βασισμένη στις πιο μύχιες ανησυχίες και τους φόβους τους και όχι στο θυμό ενάντια στις παλιότερες γενιές.
Η περίπτωση της Ουγγαρίας
Εφαρμόζοντας όσα περιγράψαμε παραπάνω στη μελέτη της πολιτικής συμπεριφοράς της ουγγρικής νεολαίας, βρίσκουμε πολλά μοτίβα που συνταιριάζονται με τις διεθνείς τάσεις. Η ιδιαιτερότητα της ουγγρικής συνθήκης συνίσταται στο ότι η πολιτική κοινωνικοποίηση της υπό εξέταση ηλικιακής ομάδας έλαβε χώρα κατά το μεγαλύτερο μέρος της ή και αποκλειστικά κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης Όρμπαν, από το 2010 και μετά. Σε μια μεγάλης κλίμακας έρευνα, που διεξήχθη την άνοιξη και το καλοκαίρι του 2021 σε επτά χώρες (του Βίζεγκραντ και της Βαλτικής), με την ίδια μεθοδολογία και κοινό ερωτηματολόγιο σχετικά με τις αξίες, τις απόψεις και τις προτιμήσεις της ηλικιακής ομάδας 15-29 ετών, τα δεδομένα για την Ουγγαρία αναλύθηκαν στο πλαίσιο των ευρημάτων για τις υπόλοιπες χώρες του Βίζεγκραντ8.
Σύμφωνα με τους ερευνητές, η οπτική της ουγγρικής νεολαίας χαρακτηρίζεται περισσότερο από ό,τι όλων των άλλων χωρών από έλλειψη ικανοποίησης, παθητικότητα, κομφορμισμό και πόλωση. Συγκρινόμενοι με τους νέους και τις νέες άλλων χωρών του Βίζεγκραντ, η ουγγρική νεολαία είναι εκείνη που νιώθει στον μεγαλύτερο βαθμό ότι κανείς δεν εκπροσωπεί πολιτικά τα συμφέροντά της, ενώ έχει και μεγάλο πρόβλημα με την «ορμπανική εκδοχή» της δημοκρατίας. Παρ’ όλα αυτά, είναι η πιο παθητική νεολαία στην περιοχή: όσον αφορά την πολιτική δράση, η Ουγγαρία έχει το χαμηλότερο ποσοστό νέων που ψηφίζουν, ενώ η πολιτική ενασχόληση της ουγγρικής νεολαίας τόσο στον ψηφιακό όσο και στον πραγματικό κόσμο συγκεντρώνει το μικρότερο ποσοστό στη χώρα.
Όσον αφορά τους φόβους της ουγγρικής νεολαίας, κυρίαρχες είναι μεταϋλιστικές ανησυχίες (η κλιματική κρίση, η κοινωνική αδικία, η διαφθορά), ενώ αυτά που τη φοβίζουν λιγότερο είναι η εγκληματικότητα, το μεταναστευτικό και η τρομοκρατία. Οι νέοι και οι νέες της Ουγγαρίας ανησυχούν πραγματικά για την κλιματική αλλαγή, η τελευταία όμως δεν βρίσκεται στο επίκεντρο της σκέψης τους. Αντίθετα, τα προβλήματα που απασχολούν την ουγγρική νεολαία διαφέρουν σημαντικά από τους φόβους της: εδώ κυριαρχούν υλιστικά ζητήματα, όπως το υψηλό κόστος ζωής, η φτώχεια, η διαφθορά και η ποιότητα των δημόσιων υπηρεσιών, με την κλιματική αλλαγή να έρχεται μόλις πέμπτη στη σειρά.
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά γνωρίσματα της ουγγρικής κοινωνίας είναι η έντονη πόλωση, που χαρακτηρίζει εξίσου και τους νέους και τις νέες της Ουγγαρίας. Η κατάσταση του εκπαιδευτικού συστήματος, οι εισοδηματικές συνθήκες, ακόμη και η ποιότητα της προσωπικής τους ζωής αποτιμώνται θετικότερα από τους ψηφοφόρους του [κυβερνητικού κόμματος] Fidesz απ’ ό,τι από τους νέους και τις νέες που υποστηρίζουν την αντιπολίτευση. Επιπλέον, οι τελευταίοι στη συντριπτική τους πλειονότητα πιστεύουν επίσης ότι, για να επιτύχει κανείς στη σημερινή Ουγγαρία, πρέπει να τα έχει καλά με την κυβέρνηση. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό παράδειγμα της πόλωσης είναι ότι, ενώ περίπου το 60% των νέων που υποστηρίζουν την κυβέρνηση ισχυρίζονται ότι οι εκλογές στη χώρα είναι πράγματι ελεύθερες και δίκαιες, το αντίστοιχο ποσοστό των οπαδών της αντιπολίτευσης ανέρχεται μόλις στο 10%. Η ουγγρική κοινωνία είναι, επίσης, πολιτικά διχασμένη όσον αφορά το ζήτημα της μετανάστευσης: τρεις φορές περισσότεροι (36%) νέοι που υποστηρίζουν την αντιπολίτευση και δύο φορές περισσότεροι (24%) ανασφαλείς ψηφοφόροι από τους υπέρμαχους της κυβέρνησης (12%) θέλουν να εγκαταλείψουν τη χώρα.
Τα ευρήματα αυτά επαληθεύονται πλήρως και από τις συνεντεύξεις που έχω πάρει η ίδια κυρίως από νεαρούς Ούγγρους πολιτικούς ακτιβιστές σε σχέση με τους πολιτικούς τους φόβους και την ιδεολογική τους ταυτότητα. Όσον αφορά τους φόβους τους, είναι λυπηρό το εύρημα ότι αυτοί οι νέοι άνθρωποι φοβούνται πρωτίστως ο ένας τον άλλο. Ο βαθμός πόλωσης είναι τόσο μεγάλος, που δεν μπορούμε να μιλάμε απλώς για διαφορετικές αντιλήψεις, αλλά για εκ διαμέτρου αντίθετες πραγματικότητες. Κάποιες φορές είχα την αίσθηση ότι δεν είναι οι πραγματικές διαφορές γνώμης που χωρίζουν τους οπαδούς τους κυβέρνησης από εκείνους της αντιπολίτευσης, αλλά απλά ο ενστικτώδης φόβος για την «αντίπερα όχθη».
1. (Η Beáta Kovács εκπονεί τη διδακτορική της διατριβή στο πανεπιστήμιο Eötvös Loránd της Βουδαπέστης και κάνει πρακτική άσκηση στο Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ)
2. Á. Kende, “Hová tűnt a lázadó ifjúság?”, 2022. Διαθέσιμο στο: https://qubit.hu/2022/01/14/hova-tunt-a-lazado-ifjusag
3. J. K. Taft, Rebel Girls: Youth Activism and Social Change across the Americas, New York University Press, New York 2011.
4. J. M. Barbalet & N. Demertzis, “Collective Fear and Societal Change”, στο N. Demertzis (επιμ.), Emotions in Politics. The Affect Dimension in Political Tension, Palgrave Macmillian, New York 2013, 167–185.
5. A. Bíró-Nagy & A. Szabó, “Magyar fiatalok 2021. Elégedetlenség, polarizáció, EU-pártiság”, Friedrich-Ebert-Stiftung, Budapest 2021.
6. E. Marks, C. Hickman et. a., “Young People’s Voices on Climate Anxiety, Government Betrayal and Moral Injury: A Global Phenomenon”, 2021. Διαθέσιμο στο: https://ssrn.com/abstract=3918955
7. Στο ίδιο
8. A. Bíró-Nagy & A. Szabó, ό.π.
