Η εκλογή του Τζο Μπάιντεν στην Προεδρία των Ηνωμένων Πολιτειών χαιρετίστηκε με ανακούφιση από την Ευρώπη μετά τις ανατροπές και αβεβαιότητες της Προεδρίας Τραμπ. Όμως το πρώτο «κρας τεστ» της νέας Προεδρίας, η κρίση με το Αφγανιστάν, έδειξε ότι η Αμερική δεν είναι πλέον η πανίσχυρη Υπερδύναμη και τα σημάδια του Τραμπισμού είναι παρόντα και ορατά.
Η περίπτωση του Αφγανιστάν είναι χαρακτηριστική και για ότι θα ακολουθήσει: ο Μπάιντεν κληρονόμησε μια απαράδεκτη συμφωνία του Τραμπ με τους Ταλιμπάν του Φεβρουαρίου του 2020 για την αποχώρηση των αμερικανικών δυνάμεων χωρίς τη συμμετοχή της Αφγανικής Κυβέρνησης που κατ’ ουσία οι ΗΠΑ εγκατέστησαν, στήριζαν και χρηματοδοτούσαν. Ο Μπάιντεν κλήθηκε να διαχειριστεί τη συμφωνία αυτή και να αποφασίσει αν θα ανέβαλε την υλοποίηση της για μερικούς μήνες ώστε να γίνει πιο συντεταγμένα και συναινετικά ή αν θα προχωρούσε με γοργούς ρυθμούς. Αποφάσισε την αποχώρηση το ταχύτερο δυνατόν.
Η θυελλώδης νίκη των Ταλιμπάν που γκρέμισαν την επίσημη κυβέρνηση σαν τραπουλόχαρτο σημάδεψε απλώς δυο δεκαετίες λάθος υπολογισμών τόσο για τις δυνατότητες του Εθνικού Αφγανικού Στρατού, για την αντοχή του κράτους που οικοδομήθηκε, για τις αντοχές των Ταλιμπάν (που οι ΗΠΑ είχαν υποτιμήσει) και κατέδειξε με τον πιο σαφή τρόπο την αδυναμία κατανόησης των γεωπολιτικών συσχετισμών της περιοχής από την Ουάσιγκτον. Για παράδειγμα, οι ΗΠΑ θεώρησαν ότι το Πακιστάν θα στεκόταν στο πλευρό τους στη μάχη κατά των Ταλιμπάν . Αυτό αποδείχθηκε λάθος, μια και το Ισλαμαμπάντ ήθελε να διατηρήσει ανοιχτές όλες τις επιλογές του. Επίσης οι ΗΠΑ θεώρησαν ότι οι τοπικοί πολέμαρχοι θα συνέβαλαν στον εθνικό στρατό. Αυτό όμως ίσχυε όσο πληρώνονταν αδρά και η εξουσία στην Καμπούλ ήταν αδιαφιλονίκητη. Με την πρώτη υποψία επέλασης των Ταλιμπάν οι πολέμαρχοι απέσυραν την υποστήριξη τους από το καθεστώς του Προέδρου Γκάνι και διαπραγματεύτηκαν την επόμενη μέρα με τους Ταλιμπάν.
Τα δραματικά γεγονότα του Αυγούστου επιβεβαίωσαν ότι η «εξαγωγή δημοκρατίας» που ήταν στον πυρήνα της εισβολής το 2001 και η εκ των άνω οικοδόμηση κράτους είναι καταδικασμένα σε αποτυχία. Ουσιαστικά ηττήθηκε οριστικά η αντίληψη την οποία είχαν στηρίξει παλαιότερα και οι Δημοκρατικοί στις ΗΠΑ για επεμβάσεις με στόχο την ανατροπή δικτατοριών, που συχνά περιέθαλπαν τρομοκράτες, και την δημιουργία δημοκρατικών δυτικότροπων καθεστώτων. Παράλληλα ηττήθηκε οριστικά η αντίληψη ότι με τη διαφθορά, τον χρηματισμό και εξαγορά μπορείς να φτιάξεις μια λειτουργούσα δημόσια υπηρεσία, εθνικό στρατό και ένα κράτος άξιο του ονόματος του.
Τι σημαίνουν όμως όλα αυτά για την Ευρώπη; Στο Αφγανιστάν δεν ήταν αποκλειστικά αμερικανικές δυνάμεις αλλά νατοϊκές με συμμετοχή πολλών ευρωπαϊκών και μη χωρών. Η αποχώρηση έγινε με αποκλειστική απόφαση της Ουάσιγκτον την οποία εκ των πραγμάτων ακολούθησαν και οι σύμμαχοι. Ήταν όμως ένα ηχηρό μήνυμα ότι η Ευρώπη πρέπει πλέον να προχωρήσει στην στρατηγική αυτονομία της ώστε να μπορεί να αποφασίζει μόνη της που επιχειρεί, έως πότε και γιατί. Ανέδειξε επίσης την επιτακτικότητα δημιουργίας μιας «Ευρωπαϊκής δύναμης ταχείας αντίδρασης» που θα μπορούσε για παράδειγμα να προστατέψει και να επιβλέψει την αποχώρηση του ευρωπαϊκού προσωπικού και των τοπικών υπαλλήλων και να λειτουργήσει πολιτικά ανεξάρτητα από τις ΗΠΑ.
Ειδικά ο Σαρλ Μισέλ, Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου τόνισε σε αρκετές περιπτώσεις ότι είναι ανησυχητικό που η ΕΕ αποδείχθηκε ανίκανη να βοηθήσει τους πολίτες της και όσους Αφγανούς συνεργάστηκαν μαζί τους χωρίς την αμερικάνικη βοήθεια.
Η στρατηγική αυτονομία της ΕΕ είναι μια έννοια που επανέρχεται χωρίς πάντα να έχει σαφές περιεχόμενο. Αυτό που έχει όμως σημασία είναι να μπορέσει η Ένωση να αποκτήσει επιρροή σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο γεωπολιτικό πλαίσιο όπου τίποτα δεν μπορεί πλέον να θεωρηθεί δεδομένο, ούτε καν η αμερικανική στήριξη.
Και σε αυτό προστίθεται η ενόχληση από μια Αμερική που τόσο επί Τραμπ αλλά και επί Μπάιντεν αποφασίζει χωρίς να συνομιλεί εκ των προτέρων με τους συμμάχους, όπως όταν προχώρησαν σε διαπραγμάτευση με τους Ταλιμπάν ή όταν ανακοίνωσαν την αποχώρηση τους από το Αφγανιστάν. Ουσιαστικά αυτό που γίνεται πια ζητούμενο στην ΕΕ είναι να μπορεί η Ένωση να λαμβάνει τις αποφάσεις αυτόνομα αλλά και να επιχειρεί μόνη της όταν οι περιστάσεις το απαιτούν.
Το Αφγανιστάν και η νίκη των Ταλιμπάν προβλέπεται να έχει πολλαπλές και μακροπρόθεσμες συνέπειες τόσο τοπικά, όσο και περιφερειακά και παγκόσμια. Το καλύτερο που έχει να κάνει η ΕΕ αλλά και κάθε κράτος μέλος της είναι να βγάλει τα διδάγματα από μια όχι και τόσο αποτελεσματική πλέον υπερδύναμη και να επενδύσει στο μέλλον της Ένωσης και στο τι μπορεί εκείνη να προσφέρει για την ασφάλεια των πολιτών της.
Η Μαριλένα Κοππά είναι Αναπλ. Καθηγήτριας Συγκριτικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Μέλος ΔΣ του ΙΔΙΣ
