Τον Απρίλιο του 2020 (σύμφωνα με στοιχεία του αρμόδιου υπουργείου σε ένα σύνολο 540.000 αδειών διαμονής), πάνω από 100.000 «μετανάστες και μετανάστριες» αποτελούσαν μέλη ελληνικών οικογενειών. Πάνω από 115.000 ήταν τα παιδιά της δεύτερης γενιάς που δεν είχαν πάρει ακόμη ελληνική ιθαγένεια. Περίπου 139.000 κατείχαν άδειες αόριστης και δεκαετούς διάρκειας.
Είναι αυτοί και αυτές που απορούμε όταν μαθαίνουμε πως δεν έχουν αποκτήσει ακόμη την ελληνική ιθαγένεια. Δεν θα την αποκτήσουν σύντομα.
Το 2010 ήταν μια ιστορική χρονιά για τη νομοθεσία για την ιθαγένεια στη χώρα μας. Το 2020 ήταν επίσης μια ιστορική χρονιά για την ιθαγένεια. Ακριβώς για τους αντίθετους λόγους.
H νομοθέτηση του ν. 3838/10 ήταν μια δημοκρατική μεταρρύθμιση. Ιθαγένεια με όρους κράτους δικαίου. Όχι πλέον μόνο για «γνωστούς και φίλους». Τέθηκαν προθεσμίες (που δυστυχώς αποδείχτηκαν ενδεικτικές), οι ουσιαστικές προϋποθέσεις πολιτογράφησης συνδέθηκαν με την κοινωνική και οικονομική ένταξη και τη δυνατότητα πολιτικής συμμετοχής και, το κυριότερο, η διοίκηση υποχρεώθηκε να αιτιολογεί τις αποφάσεις της.
Η ψήφιση του νόμου 3838/10 δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση για το ΠΑΣΟΚ που τον εισηγήθηκε. Σε συνδυασμό μάλιστα με την πρόβλεψη δικαιώματος ψήφου, για μετανάστες που διαμένουν πολλά χρόνια στη χώρα, στις τοπικές εκλογές αντιμετωπίστηκε περίπου ως εισβολή ξένων δυνάμεων.
Το ΣτΕ, με μια αμφιλεγόμενη απόφαση, έκρινε αντισυνταγματικές τις διατάξεις για την απόδοση ιθαγένειας στα παιδιά της «δεύτερης γενιάς» και τη συμμετοχή μεταναστών στις τοπικές εκλογές. Η πρώτη επανήλθε με άλλη διατύπωση ενώ η δεύτερη καταργήθηκε ολότελα αφαιρώντας τη δυνατότητα για δημοκρατική έκφραση σε μονίμους κατοίκους της χώρας. Όμως ο νόμος για την πολιτογράφηση λειτούργησε. Με προσκόμματα που τέθηκαν δια παραλείψεων διαδοχικών κυβερνήσεων ακόμα και εκεί που δεν το περίμενες.
Η Νέα Δημοκρατία επένδυσε στις αντιδράσεις, έκλεισε το μάτι σε διάφορους ακραίους και έκανε κεντρικό προεκλογικό σύνθημα την κατάργηση του νόμου. Η εκλογή του Κυριάκου Μητσοτάκη θεωρήθηκε από κάποιους πως θα έθετε τέρμα στις ακροδεξιές παρεκκλίσεις του κόμματος. Διαψεύστηκαν.
Από το 2011 μέχρι το 2020, 20.790 αλλοδαποί πήραν την ελληνική ιθαγένεια μέσω πολιτογράφησης. Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ παρέδωσε το 2019 περίπου 30.000 εκκρεμείς αιτήσεις μέσα σε ένα κλίμα ξενοφοβικών πολιτικών δηλώσεων και υποβολιμαίων δημοσιευμάτων που πληροφορούσαν το κοινό για αθρόες «ελληνοποιήσεις», αλλοίωση του εκλογικού σώματος και άλλα τέτοια ωραία. Μαζί με τις εκκρεμείς αιτήσεις παρέδωσε και έναν νέο ψηφισμένο νόμο, που λίγοι θυμούνται, αφού δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Στο νόμο Χαρίτση (4604/19) θεσπίστηκαν για πρώτη φορά γραπτές εξετάσεις για την πολιτογράφηση. Επίσης, οι υποψήφιοι υποχρεώθηκαν να καταθέτουν εκκαθαριστικά σημειώματα για περισσότερα έτη αντί για το προηγούμενο ένα έτος που προέβλεπε μέχρι τότε ο νόμος. Το εισόδημα απέκτησε περισσότερο βάρος στις αξιολογούμενες προϋποθέσεις κτήσης της ιθαγένειας. Μάλιστα, για πρώτη φορά στην ιστορία των νομοθετικών τροποποιήσεων του Κώδικα Ιθαγένειας, ο νόμος εφαρμόστηκε αναδρομικά.
Το κυριότερο επιχείρημα που τέθηκε τότε, από την πλευρά, του ΣΥΡΙΖΑ, ήταν η ανάγκη για αντικειμενικοποίηση της διαδικασίας. Πώς μπορεί, όμως, να λειτουργήσει ένα αντικειμενικό σύστημα που μετρά την ένταξη ενός ανθρώπου; Πότε είναι ενταγμένος κάποιος; Μπορεί να υπάρξει ένας γενικός κανόνας, ένας εθνικός ενταξιακός αλγόριθμος που να λαμβάνει υπόψη την ποικιλία των περιπτώσεων στην πραγματική ζωή;
Το ίδιο επιχείρημα περί αντικειμενικοποίησης χρησιμοποίησε και η κυβέρνηση της ΝΔ, οι υπουργοί Θεοδωρικάκος και Λιβάνιος. Πρόσθεσαν και την αξιοκρατία αφήνοντας υπονοούμενα για διαφθορά στο σύστημα της συνέντευξης που υπήρχε μέχρι τότε.
Ο τρόπος που είχε οργανωθεί η διαδικασία της συνέντευξης στις, αρμόδιες να κρίνουν τα κριτήρια, ανεξάρτητες επιτροπές οδηγούσε σε μια ανθρωποκεντρική – πολιτοκεντρική προσέγγιση, που έψαχνε για πολίτες και όχι για «φορολογούμενους» (αφού οι μετανάστες φορολογούνται ήδη για πολλά χρόνια) ή επιτυχημένους επαγγελματίες. Η επιτροπή συνεκτιμούσε μια σειρά κριτηρίων που επιβεβαίωναν την ένταξη ή όχι στην κοινωνική και οικονομική ζωή της χώρας αλλά και τη δυνατότητα για πολιτική συμμετοχή.
Η συνέντευξη λοιδορήθηκε. Επιστρατεύτηκε η, όχι και τόσο ανεξάρτητη, Εθνική Αρχή Διαφάνειας, για να επιχειρηματολογήσει περί του μη αξιοκρατικού και αδιαφανούς της συνέντευξης. Στον ίδιο νόμο, τον 4735/20, θεσπίστηκε διαδικασία επιλογής διοικήσεων στον δημόσιο τομέα όπου σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η συνέντευξη ενώπιον πενταμελούς επιτροπής, τα µέλη της οποίας ορίζονται µε απόφαση του Προέδρου του Α.Σ.Ε.Π. Τα τρία από τα πέντε μέλη βέβαια είναι δυο γενικοί γραμματείς της κυβέρνησης και ο πρόεδρος του Ε.Κ.Δ.Δ.Α. Αν βέβαια υπάρχει πλειοψηφία αμίλητων βουλευτών στο Κοινοβούλιο μπορεί να σταθεί η επιχειρηματολογία για το πόσο διαφανής είναι η διαδικασία της συνέντευξης στο ένα άρθρο και πόσο αδιαφανής στο άλλο, του ίδιου νόμου.
Αφού επικαλέστηκαν την πάταξη της διαφθοράς και μια έκθεση της Εθνικής Αρχής Διαφάνειας που δεν είχε δοθεί στη δημοσιότητα, βελτίωσαν τεχνικά σημεία του νόμου που ψήφισε ο ΣΥΡΙΖΑ και θέσπισαν πως με υπουργική απόφαση θα ορίζονται οι εισοδηματικές προϋποθέσεις για την πολιτογράφηση.
Οι εκλεκτικές συγγένειες των νόμων Χαρίτση – Θεοδωρικάκου ανάγκασαν το ΣΥΡΙΖΑ να κρατήσει χαμηλότερους τόνους από ότι συνήθως. Το μόνο που άλλαξε κατά τη συζήτηση του σχεδίου νόμου ήταν η πρόβλεψη για τα οικονομικά κριτήρια της ένταξης. Στο σχέδιο που είχε κατατεθεί υπήρχε αναφορά στο ελάχιστο απαιτούμενο εισόδημα (ετήσιο σύνολο των μηνιαίων αποδοχών του ανειδίκευτου εργάτη). Αυτό αντικαταστάθηκε, με νομοτεχνική βελτίωση Θεοδωρικάκου, με την πρόβλεψη ότι θα οριζόταν με υπουργική απόφαση. Η δήλωση Θεοδωρικάκου, που καταγράφηκε στα πρακτικά της Βουλής, δεν αφήνει αμφιβολίες για τη σκοπιμότητα της αλλαγής.
«Προχωρούμε σε αυτή την βελτίωση, διότι όπως έχει αποδείξει η ζωή, δεν μπορεί κανείς με το νόμο να καλύπτει κάθε περίσταση που συμβαίνει στη χώρα και στην ανθρωπότητα και αφορά την οικονομική κατάσταση, την οικονομική ύφεση που έχουμε βιώσει παραδείγματος χάριν το τελευταίο διάστημα εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού καθώς και τις συνολικές συνέπειες της πανδημίας κορωνοϊού.
Πιστεύουμε ότι με αυτόν τον τρόπο ρυθμίζουμε με μέτρο και λογική ένα πρόβλημα που θα μπορούσε να δημιουργηθεί και θα καθιστούσε απαγορευτικό για πολύ μεγάλο αριθμό ανθρώπων, που επιθυμούν να γίνουν Έλληνες και που συμπληρώνουν όλα τα υπόλοιπα τεκμήρια που προβλέπει ο Κώδικας Ιθαγένειας, καθώς και η μεταρρύθμιση στην οποία προχωρούμε με τη σημερινή νομοθέτηση».
Παρά τις σωστές επισημάνσεις του Υπουργού, όταν έφτασε ή ώρα της έκδοσης της απόφασης, το απαιτούμενο εισόδημα ήταν ακόμη μεγαλύτερο από όσο είχε αρχικά προβλεφθεί. Ίσως το βαθύ κράτος που είχε εισηγηθεί την αρχική διάταξη πήρε τη ρεβάνς του. Ο Μάκης Βορίδης είχε ώτα ευήκοα. Διευρύνθηκε και η περίοδος για την οποία ερευνάται το εισόδημα. Αποφασίστηκε, πάλι με αναδρομική ισχύ, πως οι υποψήφιες/οι θα πρέπει να αποδείξουν, κατά περίπτωση, πως είχαν το απαιτούμενο εισόδημα για τα 3, 5 ή 7 προηγούμενα χρόνια από την κατάθεση στην υπηρεσία του πιστοποιητικού πολιτογράφησης.
Κάποιες/οι κατέθεσαν την αίτηση τους το 2015, η διοίκηση δεν εξέτασε σε εύλογο χρόνο το αίτημα τους και τώρα τους ζητά να αποδείξουν την οικονομική κατάσταση τους για μεταγενέστερο χρόνο από την κατάθεση της αίτησης. Πρωτάκουστο και αυτό, όπως και πρωτάκουστο είναι να παρέχεται η διέξοδος της τροποποιητικής φορολογικής δήλωσης, μέσω εγκυκλίου, ώστε να συμπληρωθεί το απαιτούμενο εισόδημα (και να πληρωθούν τα σχετικά πρόστιμα όπως αναφέρει η εγγκύκλιος). Όμως έγινε και αυτό.
Οι ερωτήσεις της τράπεζας θεμάτων δημιούργησαν συζητήσεις και αντιδράσεις. Η επιτροπή που τις συνέταξε, είχε μεν την εξουσιοδότηση από το νόμο αλλά καμία ηθική και πολιτική νομιμοποίηση για να κάνει κάτι τόσο σημαντικό πολιτειακά. Ένα «κλειστό» σύστημα ανθρώπων αποφασίζει το ποιος είναι άξιος να γίνει Έλληνας πολίτης. Στην περιγραφή της εικόνας του δυνητικού πολίτη δεν χωρούν μονοκομματικές σκιαγραφήσεις και υπόγειες διαδρομές που θυμίζουν «βαθύ κράτος».
Ο Γιάννης Αντετοκούνμπο δεν θα έπαιρνε ιθαγένεια με αυτό το νόμο. Όμως, είμαι σίγουρος πως για τέτοιες περιπτώσεις πάλι θα βρεθούν λύσεις. Τα «αυστηρά» συστήματα έχουν τον τρόπο τους να λύνουν τέτοια θέματα.
Όμως η πολιτογράφηση αφορά κανονικούς ανθρώπους. Όχι μόνο τους σούπερ ήρωες, τα ταλέντα και τους αρεστούς των κυβερνήσεων.
Θυμάμαι την Μπόνα μητέρα δυο παιδιών, που ο σύζυγος της δούλεψε σαν το σκυλί στην οικοδομή μέχρι που οι δουλειές λιγόστεψαν. Αυτή, μεγάλωσε ένα παιδί Ελλήνων με αναπηρία. Οικιακή βοηθός, νοσηλεύτρια και ΕΚΑΒ μαζί. 25 χρόνια τώρα, 6 μέρες τη βδομάδα. Το παιδί έγινε 40 χρονών, αυτή σαν δεύτερη μάνα. Βαριά δουλειά. Να τον σηκώσει, να τον ταΐσει να τον κάνει μπάνιο. Έφτασε τα 55. Κουβαλά το βάρος της δικής της οικογένειας και μπερδεύεται. Μερικές φορές αναφέρεται στο ξένο παιδί ως δικό της. Ο δικός της μικρός δεν την χόρτασε, «αλήτεψε», παραστράτησε. Έχει μπλεξίματα. Τα αφεντικά της, κάθε φορά που τους λέει πως δεν αντέχει άλλο, της λένε πόσο ανάγκη την έχουν. Την πείθουν. Της φέρθηκαν καλά, λέει. Η ίδια δεν έχει κάνει τίποτα για τον εαυτό της. Όμορφη γυναίκα, περήφανη μιλά τέλεια ελληνικά δεν έμαθε να διαβάζει, λίγο καταλαβαίνει όταν γράφεις με κεφαλαία. Δεν μπορεί να πάρει ιθαγένεια με το νέο σύστημα.
Ο Αχμέτ πρόσφυγας στην Ελλάδα από τους παλιούς, έριξε μαύρη πέτρα πίσω του. Η χώρα του δεν δέχεται αυτό που είναι. Προσπάθησε και προσπαθεί. Δεν καταλαβαίνεις πως έχει έρθει από άλλη χώρα. Έβαλε στόχους, τελείωσε ένα ΤΕΙ, έχει καλή δουλειά, μισθωτός, μήνας μπαίνει – μήνας βγαίνει. Του ζήτησαν παλιές φορολογικές δηλώσεις. Δεν είχε το απαιτούμενο εισόδημα τη χρόνια που δεν δούλεψε για να τελειώσει με τη σχολή. Απορρίφθηκε.
Η Κλόντια γεννήθηκε εδώ και τώρα είναι σπουδάστρια σε ιδιωτική σχολή. Είχε περάσει στο ΕΚΠΑ αλλά σταμάτησε γιατί δεν της άρεσε η σχολή. Έχασε, για γραφειοκρατικούς λόγους την προθεσμία για να υπαχθεί στην κατηγορία που ανήκει, της δεύτερης γενιάς. Είπε να ακολουθήσει τη διαδικασία της πολιτογράφησης. Εδώ έζησε, εδώ ζει, εδώ θέλει να ζήσει. Απορρίφθηκε γιατί ως σπουδάστρια δεν έχει εισόδημα.
Ο Αρμπέν είναι συνταξιούχος. Είχε κάνει αίτηση για ιθαγένεια από το 2015. Μια από τις 30.000 εκκρεμότητες. Τώρα με 4.600 ένσημα έχει μια σύνταξη περίπου 200 ευρώ (το γιατί είναι τόσο μικρή είναι μια άλλη αμαρτωλή ιστορία). Από την μέρα που πήρε την άδεια διαμονής δεν δούλεψε ούτε μια μέρα ανασφάλιστος. Δεν μπορεί πλέον να πάρει ιθαγένεια. Τα παιδιά του είναι εδώ και τον χρειάζονται. Όμως νιώθει πως τους είναι βάρος. Σκέφτεται να γυρίσει πίσω, στο χωριό στην Αλβανία.
Είναι κι άλλοι πολλοί και πολλές. Που το παρανοϊκό σύστημα τους αξιολογεί ως ενταγμένους την μια χρόνια και τους απεντάσσει την επόμενη. Λες και η ένταξη έχει ενιαύσια διάρκεια.
Πριν λίγες ημέρες το Υπουργείο Εσωτερικών έδωσε στη Βουλή, απαντώντας σε ερώτηση της Ευαγγελίας Λιακούλη, στοιχεία για τα, μέχρι τούδε, αποτελέσματα του νέου συστήματος.
419 (από τις 1.206 αιτήσεις που εξετάστηκαν) άνθρωποι απορρίφθηκαν ήδη επειδή δεν είχαν το απαιτούμενο εισόδημα. Είναι οι άνθρωποι πέρασαν τις εξετάσεις πολιτογράφησης ή είχαν απαλλαχθεί από αυτές γιατί είχαν ελληνικές σπουδές. Πήγαν ως «πρόβατα στη σφαγή». Κανείς δεν τους είπε πως, αν δεν έχουν το απαιτούμενο εισόδημα, η αίτηση τους θα απορριφθεί αυτομάτως. Φαντάζομαι οι επόμενοι θα το καταλάβουν και δεν θα πέσουν δεύτερη φορά θύματα της κρατικής απάτης.
Η Μίνα πέρασε τις εξετάσεις πολιτογράφησης με 95% σωστές απαντήσεις. Άσε μου λέει χαμογελώντας πικρά, θα έγραφα καλύτερα αλλά διάβαζα την παλιά εκδοχή της Τράπεζας Θεμάτων. Είχα αγοράσει ένα βιβλίο, γιατί μου αρέσει να διαβάζω απ το χαρτί. Δεν μου αρέσει να διαβάζω στην οθόνη. Είμαι του βιβλίου. Αλλά άλλαξαν κάποιες ερωτήσεις και δεν το έμαθα. Η αριστούχα Μίνα δουλεύει οκτάωρο σε εστιατόριο, 22 μέρες το μήνα αλλά ο εργοδότης της την ασφαλίζει για 9. Με ρωτά αν είναι νόμιμη η αναδρομική εφαρμογή του νόμου. Με αυτές την ορολογία που δείχνει να την κατανοεί πλήρως. Έλα όμως που δεν την κατανοεί ολόκληρο Υπουργείο Εσωτερικών που έχει θεσπίσει και Ελεγκτή Νομιμότητας (των άλλων). Δεν θα καταθέσω το πιστοποιητικό μου είπε. Θα περιμένω να αλλάξει η υπουργική απόφαση, η κυβέρνηση, κάτι ν αλλάξει τέλος πάντων.
Το τελευταίο διάστημα συζητήθηκε, επιτέλους, το ζήτημα της έλλειψης εργατικού δυναμικού στον τουριστικό και αγροτικό τομέα ενώ ο πρωθυπουργός μίλησε σε συνέδριο για το δημογραφικό και την ανάγκη ένταξης των μεταναστών.
Προϋπόθεση για να υπάρξουν λύσεις για αυτά τα ζητήματα είναι ο σεβασμός της αξίας των ανθρώπων. Και εκεί η κυβέρνηση είναι μετεξεταστέα.
(Ο Βασίλης Χρονόπουλος είναι νομικός, ειδικός σε θέματα μετανάστευσης και ασύλου)
