Την περίοδο 2008 – 2009, όταν η Ελλάδα εισερχόταν στη δίνη της οικονομικής κρίσης και της εποχής των μνημονίων, με τα γνωστά οδυνηρά αποτελέσματα για το σύνολο της οικονομίας και της κοινωνίας, ταυτόχρονα εκκινούσε μια περίοδος σημαντικής όξυνσης των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων.
Από το 2009 έως και το 2012 οι ανισότητες με κριτήριο το εισόδημα, αυξάνονταν σταθερά ενώ την περίοδο 2012 – 2015, αποτέλεσμα και των μνημονιακών επιταγών, οι ανισότητες σταθεροποιήθηκαν σε υψηλά επίπεδα. Η αποκλιμάκωση της κατάστασης και η σύγκλιση με τον μέσο όρο των χωρών της Ευρωζώνης ήρθε μόνο μετά το 2015 και την υιοθέτηση μιας διαφορετικής κοινωνικής και οικονομικής προσέγγισης και ενός άλλου μείγματος πολιτικής, έστω και υπό συνθήκες επιτηρούμενης αυστηρής δημοσιονομικής πειθαρχίας. Από το 2019,όμως, τα δεδομένα, λόγω τόσο της πανδημίας όσο και των διαφορετικών πολιτικών επιλογών, δείχνουν ότι μπαίνουμε σε ένα νέο τοπίο ανισοτήτων.
Αναφερόμενοι στις ανισότητες, πέρα από τις προφανείς εισοδηματικές, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται ότι οι αυτές μπορούν να πάρουν διάφορες μορφές, όπως για παράδειγμα ανισότητα πρόσβασης την παιδεία, στην υγεία, στη στέγαση, στην εργασία, στη χρηματοδότηση κλπ (βλ. και Δελτίο Κοινωνικών Εξελίξεων, ΕΝΑ, Ιούλιος 2021). Κατά συνέπεια, αντικείμενο μιας σύγχρονης προοδευτικής πολιτικής πρέπει να είναι η καταπολέμηση συνολικά των ανισοτήτων, που υπονομεύουν τη βιώσιμη ανάπτυξη στο χρόνο, και η δυνατότητα σε όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες για ατομική εξέλιξη και κοινωνική ευημερία.
1. Ένα ισχυρό«κοινωνικό συμβόλαιο»στη μετά Covid19 εποχή
Το ερώτημα που δημιουργείται, είναι κατά πόσον οι ανισότητες και η καταπολέμησή τους θα πρέπει να είναι ο «οδηγός» στη διαμόρφωση των πολιτικών αποφάσεων ή αν θα πρέπει όλα να επιλυθούν από το «αόρατο χέρι» της αγοράς, μετατρέποντας επί της ουσίας την πολιτική σε ακόλουθο και υποστηρικτή των αγορών. Σήμερα αυτό το ερώτημα αποκτά μεγαλύτερο ενδιαφέρον, αφού η πανδημική κρίση ενίσχυσε τις ανισότητες παγκοσμίως, με μια πρόσφατη έρευνα μεταξύ 37 χωρών να καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «3 στα 4 νοικοκυριά είδαν το εισόδημά τους να μειώνεται από την αρχή της πανδημίας», ενώ χαρακτηριστικό παράδειγμα της εποχής είναι και η άνιση και προβληματική πρόσβαση στα εμβόλια των φτωχότερων χωρών αφού οι πλούσιες χώρες έχουν εμβολιάσει πλήρως περίπου το 65% των πληθυσμών τους (δεσμεύοντας το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής των εμβολίων), ενώ στις χώρες χαμηλού εισοδήματος λιγότερο από το 5% του πληθυσμού έχει εμβολιαστεί.
Οι πολιτικές επιλογές και οι αποφάσεις μιας μελλοντικής προοδευτικής διακυβέρνησης, πρέπει να στηρίζονται σε δύο πυλώνες. Πρώτος πυλώνας, πρέπει να είναι η έννοια της ασφάλειας με κάθε διαφορετική μορφή που μπορεί να πάρει αυτή για τους πολίτες (πχ εργασιακή, υγειονομική, κοινωνική κλπ) και της καταπολέμησης των ποικίλων εκδοχών αβεβαιότητας και ανασφάλειας. Ως δεύτερος πυλώνας των πολιτικών επιλογών, θα πρέπει να λογίζονται τα καθολικά ισότιμα δικαιώματα που η Πολιτεία οφείλει να εγγυάται στους πολίτες της πχ με τη μορφή της ελεύθερης πρόσβασης στην εκπαίδευση και στην υγεία, με τη δίκαιη λειτουργία του χρηματοπιστωτικού συστήματος ή (την περίοδο της πανδημίας που διανύουμε) με την ανεμπόδιστη πρόσβαση στα εμβόλια κατά τoυ κορονοϊού κλπ.
Σε μια κοινωνία που υιοθετεί στον πυρήνα των λειτουργιών της αυτές τις δύο βασικές αρχές καταπολεμώντας έτσι ουσιαστικά τις ανισότητες και τους αποκλεισμούς, οι πολίτες της μπορούν απρόσκοπτα τόσο να εξελιχθούν σε προσωπικό επίπεδο όσο και να αναπτυχθούν σε επαγγελματικό επίπεδο, εκμεταλλευόμενοι τα ταλέντα τους, τη διαφορετικότητά τους και τις παροχές και τις ευκαιρίες που η Πολιτεία προσφέρει. Ταυτόχρονα, το συνολικό αποτέλεσμα για την πρόοδο, την ευημερία και τη συνοχή της κοινωνίας θα είναι πολλαπλασιαστικό, ενώ ακραία φαινόμενα αντι-πολιτικού λαϊκισμού και ανορθολογισμού θα περιοριστούν σημαντικά.
2. Ο Προϋπολογισμός του 2022
Ο Προϋπολογισμός είναι το βασικό εργαλείο των κυβερνήσεων για την άσκηση των πολιτικών τους αλλά και βασικό εργαλείο για την αντιμετώπιση των ανισοτήτων στην νέα εποχή. Όπως διαφαίνεται, το 2022 θα είναι ένα ακόμα πανδημικό έτος, αν και πιθανότατα θα είναι και το τελευταίο, ενώ σε κάθε περίπτωση το ενδεχόμενο πρόωρων εκλογών είναι ένας αστάθμητος παράγοντας που θα επηρεάσει τις εξελίξεις σε σημαντικό βαθμό. Συνεπώς, σε αυτό το πλαίσιο, το ερώτημα είναι αν ο Προϋπολογισμός του 2022 λαμβάνει σοβαρά υπόψη την αβεβαιότητα/ανασφάλεια και τα ισότιμα δικαιώματα για τους πολίτες και αν θα υποστηρίξει την έξοδο από την πανδημική κρίση με την αντιμετώπιση των ανισοτήτων, που με τη σταδιακή επιστροφή στην «κανονικότητα» θα κάνουν την εμφάνισή τους ακόμα πιο δυναμικά.
Φορολογία
Μια πρώτη απάντηση μπορεί να έρθει από το τμήμα εκείνο του Προϋπολογισμού που αφορά την φορολογία, όπου προβλέπεται ότι τα έσοδα από φόρους το 2022 θα είναι αυξημένα κατά περίπου 3,5 δισ. ευρώ φτάνοντας συνολικά λίγο πάνω από τα 50 δισ. ευρώ. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι τα 2,3 δισ. από αυτά τα 3,5 δισ. της αύξησης της φορολογίας προέρχονται από έμμεσους φόρους, ενώ συνολικά περίπου το 57% των φορολογικών εσόδων προβλέπεται ότι θα προέρχονται από έμμεσους φόρους (δλδ ΦΠΑ και Ειδικούς Φόρους Κατανάλωσης) που εκ των πραγμάτων ενισχύουν τις ανισότητες , αφού ένας φόρος σταθερής κλίμακας προφανώς δεν επιβαρύνει εξίσου τα διαφορετικά κοινωνικοοικονομικά στρώματα της κοινωνίας.
Υγεία
Ένα δεύτερο σημείο του προϋπολογισμού του 2022 που πρέπει να μελετηθεί συγκριτικά με την καταπολέμηση των ανισοτήτων, είναι το κονδύλι που αφορά τις δαπάνες υγείας, ειδικά εν μέσω πανδημίας. Αν και είναι εύκολο να προσθαφαιρεθούν διαφορετικά κονδύλια ώστε να φανεί αύξηση ή μείωση του συνολικού ποσού δαπανών που αφορούν στην υγεία, στο τέλος αυτό που μένει είναι ότι περικόπτονται 820 εκατ. από τον τακτικό Προϋπολογισμό για την Υγεία, 280 εκατ. από τα οποία αφορούν στα δημόσια νοσοκομεία, ενισχύοντας ακόμα περισσότερο τις ανισότητες ειδικά για τους κοινωνικά πιο ευάλωτους. Εμπειρικά, λιγότεροι πόροι για τη δημόσια υγεία σημαίνει αυξημένη δαπάνη για την ιδιωτική υγεία και τις άτυπες πληρωμές (τις λεγόμενες Out Of Pocket δαπάνες που αντιπροσωπεύουν περίπου το 35% των συνολικών δαπανών υγείας των πολιτών στην Ελλάδα, ίσως το υψηλότερο ποσοστό στην ΕΕ).
Πληθωρισμός και Κατώτατος Μισθός
Ο Προϋπολογισμός του 2022 δεν προβλέπει κάποιο μέτρο προστασίας από την ακρίβεια, αν και ο πληθωρισμός για τον μήνα Νοέμβριο σκαρφάλωσε στο 4,8% και έχει μειώσει σε μεγάλο βαθμό την αγοραστική δύναμη, ιδιαίτερα μάλιστα των χαμηλότερων εισοδηματικών στρωμάτων. Ειδική αναφορά πρέπει να γίνει στην ενεργειακή ακρίβεια και την αύξηση των τιμών του πετρελαίου και του ηλεκτρικού ρεύματος, αφού στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δείχνουν ότι σε Πανευρωπαϊκό επίπεδο το 18,2% του πληθυσμού αδυνατεί να θερμάνει επαρκώς την κατοικία τους, με το ποσοστό αυτό να εκτινάσσεται στο 34,4% στην Ελλάδα, που είναι από τα υψηλότερα πανευρωπαϊκά. Έτσι, η αύξηση κατά 2% του κατώτατου μισθού που θα ισχύσει από φέτος, έχει ήδη «αναλωθεί» από τις πληθωριστικές πιέσεις, οι οποίες αναμένεται να επιφέρουν νέο κύμα ανατιμήσεων τις επόμενες εβδομάδες σε βασικά καταναλωτικά αγαθά.
Παιδεία
Η ελεύθερη πρόσβαση στη δημόσια παιδεία, είναι ένα από τα βασικά συστατικά της συνταγής καταπολέμησης των ανισοτήτων και της φτώχειας και είναι αλήθεια ότι ο Προϋπολογισμός του 2022 προβλέπει αύξηση στιςδαπάνες για την παιδεία της τάξης του 4,2% (συνολικά από 5.605.100.000 σε 5.841.100.000 ευρώ). Ωστόσο το διαχρονικό πρόβλημα είναι ότι παραδοσιακά η Ελλάδα δαπανά για την παιδεία, ως ποσοστό του ΑΕΠ, σημαντικά λιγότερα χρήματα σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αυτό δεν φαίνεται να αλλάζει με τον προϋπολογισμό του 2022.
Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Eurostat, η Ελλάδα επενδύει περίπου το 4% του ΑΕΠ στην παιδεία (αναλόγως της ανάπτυξης για το 2022, είναι πιθανό αυτό το ποσοστό να μειωθεί προς το 3,5%) σε σχέση με το 4,7% που είναι ο μέσος όρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης , επίδοση που την φέρνει στην 23η θέση μεταξύ των 27 χωρών μελών της ΕΕ.
Ωστόσο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια λίγο βαθύτερη ανάλυση, αφού αν συγκρίνουμε τις χώρες μέλη της ΕΕ αναφορικά με τις αθροιστικές δαπάνες για πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η Ελλάδα είναι προτελευταία πάνω μόνο από την Ρουμανία, ενώ βρίσκεται στην 11η θέση αν συγκρίνουμε δαπάνες για τριτοβάθμια εκπαίδευση, για την οποία μάλιστα η χώρα μας δαπανά περισσότερο σε σχέση με το μέσο όρο της ΕΕ. Η ανισορροπία αυτή στις δαπάνες, είναι γενεσιουργός αιτία και πολλαπλασιαστικός παράγοντας σημαντικών ανισοτήτων, αφού αποτυπώνει υποχρηματοδότηση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, κάτι εξαιρετικά κρίσιμο για την αποτροπή πληθώρας αποκλεισμών και ανισοτήτων .
Δημόσιο Χρέος
Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία, το ΑΕΠ της Ελλάδας για το 2020 υπολογίζεται στα 165,3 δισ. ευρώ και το δημόσιο χρέος σύμφωνα με το Δελτίο Δημοσίου Χρέους του Σεπτεμβρίου πλησιάζει τα 389 δις. ευρώ. Ας σημειωθεί ότι το 2009, την εποχή δηλαδή που ξεκίνησε η μεγάλη περιπέτεια των μνημονίων για τη χώρα μας, το δημόσιο χρέος ήταν λιγότερο από 300 δις. ευρώ και το ΑΕΠ περίπου 237 δις. ευρώ.
3. Αντί επιλόγου
Κατά τα φαινόμενα, το 2022 πρόκειται να είναι ένα ακόμα δύσκολο έτος, ένα ακόμα έτος αποκλεισμών και ανισοτήτων. Τα παραπάνω σημεία που επισημάνθηκαν εν συντομία, δεν εξαντλούν σε καμία περίπτωση το θέμα των ανισοτήτων και της αντιμετώπισής τους με το εργαλείο του Προϋπολογισμού, αλλά γίνεται αντιληπτό ότι δεν πρόκειται για έναν Προϋπολογισμό που έχει ως βασικές αρχές την καταπολέμηση της αβεβαιότητας/ανασφάλειας και την εγγύηση ισότιμων δικαιωμάτων για την κοινωνία και τους πολίτες.
Η απάντηση είναι αλλαγή λογικής, απομάκρυνση από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές και της άκριτης υποστήριξης της πρωτοκαθεδρίας των αγορών και επιλογή μιας περισσότερο «επεκτατικής» κοινωνικής πολιτικής, μιας λογικής ίσου και δίκαιου επιμερισμού των βαρών μεταξύ των κοινωνικών στρωμάτων στις δύσκολες περιόδους, αλλά και δίκαιης απόλαυσης του μερίσματος ευημερίας που παράγουν οι περίοδοι ανάπτυξης, ώστε οι ανισότητες να καταπολεμηθούν αποτελεσματικά.
Κωνσταντίνος Βαλσαμάκης, ΜΒΑ, MSc, Απόφοιτος Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης, μέλος του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ
