Εδώ και δύο χρόνια, όσοι χρησιμοποιούμε τη Διαύγεια καθημερινά στη δουλειά μας ξέρουμε ότι υπολειτουργεί. Η ένδειξη λάθους εμφανίζεται συχνά στις οθόνες μας και νοιώθουμε τυχεροί αν καταφέρουμε να κάνουμε την αναζήτηση που θέλουμε και δεν περιμένουμε για ώρες, ή, καμιά φορά και μέρες, μέχρι να επανέλθει το σύστημα.
Συνήθως οι διαμαρτυρίες για την κακή λειτουργία της Διαύγειας ακούγονται εντονότερα τις μέρες που ακολουθούν την αποκάλυψη κάποιου σκανδάλου, τύπου Πάτση, όταν πολλοί αναζητούν τις απευθείας αναθέσεις και τις συμβάσεις που έχει πάρει η εκάστοτε πέτρα του σκανδάλου. Ύστερα, το θέμα της κακής λειτουργίας της Διαύγειας ξεχνιέται ξανά.
Όμως την προηγούμενη εβδομάδα η Διαύγεια δεν λειτουργούσε σχεδόν καθόλου. Μόνο κάποιες ώρες μπορούσες να αναζητήσεις τις πράξεις του ελληνικού δημοσίου και αυτό μόνο αν γνώριζες τον ΑΔΑ (Αριθμό Διαδικτυακής Ανάρτησης) της πράξης. Τι συμβαίνει λοιπόν με την Διαύγεια; Αυτό που συμβαίνει είναι μια συστηματική πορεία απαξίωσης της από την κυβέρνηση, δια της εγκατάλειψης. Δεν φροντίζει να αναβαθμίζει έγκαιρα τις τεχνικές υποδομές της, πολλώ δε μάλλον δεν ασχολείται καν με το να εντάξει στη λειτουργία της πολλές νέες λειτουργίες που σήμερα είναι εφικτές χάρη στην εξέλιξη της τεχνολογίας.
Είναι γεγονός ότι η Διαύγεια καθιερώθηκε στη συνείδηση των πολιτών ως εργαλείο διαφάνειας, μιας και με βάση τον νόμο 3861 που την ίδρυσε, το 2010, καμία πράξη που προκαλεί δαπάνη στο ελληνικό κράτος δεν είναι έγκυρη αν δεν αναρτηθεί στη Διαύγεια. Ένας από τους λόγους που η Διαύγεια ρίζωσε στην ελληνική δημόσια διοίκηση είναι το γεγονός ότι από την πρώτη στιγμή δημιουργήθηκαν ομάδες διοίκησης του έργου της Διαύγειας αποτελούμενες από δημοσίους υπαλλήλους. Έτσι η Διαύγεια έγινε κτήμα των δημοσίων υπαλλήλων, απέκτησαν αίσθημα ιδιοκτησίας γι’ αυτήν, κι όσο έπαιρνε τα εύσημα από τους πολίτες και τους τους διεθνείς οργανισμούς, τόσο περισσότερο περήφανοι ένοιωθαν κι αυτοί για τη δουλειά τους. Πέραν αυτού, όπλισε πολλούς δημοσίους υπαλλήλους, ειδικά όσους μετείχαν σε επιτροπές αξιολόγησης προσφορών, με ένα ισχυρό επιχείρημα απέναντι στις πιέσεις που κατά καιρούς δέχονταν υπέρ τους ενός ή κατά του άλλου υποψηφίου αναδόχου.
Το 2014, ο νυν πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης είχε, ως υπουργός διοικητικής μεταρρύθμισης τότε, καταθέσει μαζί με τον τότε υπουργό οικονομικών, εκπρόθεσμη τροπολογία[1] με βάση την οποία αίρονταν το βασικό χαρακτηριστικό της Διαύγειας, σύμφωνα με το οποίο η ανάρτηση μιας απόφασης είναι προϋπόθεση νομιμότητας και εκτελεστότητάς της. Οι διαμαρτυρίες που υπήρξαν τότε, ανάγκασαν τον υπουργό να ανακρούσει πρύμνα και να αποσύρει την επίμαχη διάταξη.
Λίγους μήνες αργότερα, έγινε μια ακόμα προσπάθεια νομοθετικής απαξίωσης της Διαύγειας, αυτή τη φορά από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ. Τότε, τον Μάιο 2015, ψηφίστηκε από την κυβερνητική πλειοψηφία τροπολογία που έδινε τη δυνατότητα σε ορισμένες κατηγορίες πράξεων να παράγουν έννομα αποτελέσματα ακόμα κι αν δεν έχουν δημοσιευτεί στη Διαύγεια.
Αυτό που εδώ και δυο χρόνια όμως συμβαίνει με τη Διαύγεια είναι κάτι διαφορετικό. Δεν ναρκοθετείται η διαφάνεια κυρίως με νομοθετικές ρυθμίσεις που ανοίγουν παραθυράκια ώστε κάποιες πράξεις του Δημοσίου να αποφεύγουν την δημοσίευση, αλλά αφήνεται το σύστημα και οι υποδομές της Διαύγειας στην τύχη του. Το αποτέλεσμα είναι να γίνεται όλο και πιο δύσκολη η αναζήτηση, όλο και πιο χαμηλή η ποιότητα των δεδομένων που μπορεί να λάβει κανείς από τη Διαύγεια. Κι αυτό συμβαίνει σε μια περίοδο που δίνονται εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ για έργα ψηφιοποίησης του κράτους. Οι απαιτήσεις για την σωστή συντήρηση και αναβάθμιση της Διαύγειας αυξάνουν για πολλούς λόγους. Από την μια αυξάνουν οι φορείς οι οποίοι αναρτούν πράξεις στη Διαύγεια. Ενώ το 2015 αυτοί ήταν 4.218, σήμερα είναι 5.208. Ταυτόχρονα, αυξάνουν κάθε χρόνο οι πράξεις που αναρτώνται: Από 3,6εκ πράξεις που αναρτήθηκαν το 2012, έχουμε πλέον αγγίξει τα 6εκ. πράξεις ετησίως.
Επιπλέον, η τεχνολογικές εξελίξεις κατά τη δεκαετία που πέρασε από την αρχική εφαρμογή της Διαύγειας, είναι τέτοιες που ανοίγουν ένα πλήθος δυνατοτήτων σε αυτό το εργαλείο διαφάνειας. Από το ταμείο ανάκαμψης έχει προβλεφθεί να χρηματοδοτηθεί έργο για την «ανάπτυξη ψηφιακού εργαλείου ανάλυσης δεδομένων με βάση την τεχνητή νοημοσύνη (AI) και τη μηχανική μάθηση (machinelearning) για την αυτοματοποιημένη πρόσβαση, ανάκτηση και συνδυαστική ανάλυση δεδομένων από την πλατφόρμα «ΔΙΑΥΓΕΙΑ» και άλλες πλατφόρμες ανοιχτών δεδομένων». Μέχρι βέβαια, να ενταχθούν τα εργαλεία της τεχνητής νοημοσύνης στη Διαύγεια, τα προβλήματα αυξάνονται μέρα με τη μέρα. Προβλήματα που δεν έχουν να κάνουν μόνο με την τεχνολογική υποβάθμιση της υποδομής της Διαύγειας λόγω του χρόνου, αλλά και με τον πλημμελή έλεγχο της ποιότητας των δεδομένων που αναρτώνται.
Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλές πράξεις οικονομικού ενδιαφέροντος αναρτώνται μερικούς μήνες μετά την έκδοσή τους κι όχι «αμελητί» όπως προβλέπει η νομοθεσία. Δυο ενδεικτικά παραδείγματα:
- Η απόφαση για το έργο των 13.142.946 ευρώ για το εθνικό πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων, αναρτήθηκε 4 μήνες μετά την έκδοση της (ΑΔΑ ΨΤΛΒ46ΜΤΛΠ-ΣΝ8).
- Η απόφαση για έργο προϋπολογισμού 1.698.800 ευρώ για την ιχνηλασιμότητα καπνικών προϊόντων αναρτήθηκε με καθυστέρηση 7 μηνών (ΑΔΑ 6ΖΗ346ΜΤΛΠ-ΒΑΖ).
Σε άλλες περιπτώσεις, αναρτώνται αποφάσεις ανάθεσης έργου σε αναδόχους χωρίς να αναφέρεται το ΑΦΜ των αναδόχων. Σε σχετική αναζήτηση για το 2022, εντοπίστηκαν 1182 πράξεις με κανένα ΑΦΜ (000000000) στην κατηγορία πράξεων «ανάθεση έργου».
Το API (ApplicationProgrammingInterface) της Διαύγειας, η ψηφιακή διεπαφή με όποιον θέλει να κάνει πιο εξειδικευμένες αναζητήσεις, υπολειτουργεί εδώ και δύο χρόνια. Άλλοτε λειτουργεί μόνο με πειραματικά δεδομένα (sandbox), άλλοτε είναι δύσχρηστο κι άλλοτε δεν λειτουργεί καθόλου. Κι όμως, από τα δεδομένα της Διαύγειας, τα οποία είναι ανοικτά δημόσια δεδομένα, μπορεί να παραχθεί προστιθέμενη αξία, από ιδιώτες και επιχειρήσεις που μπορεί να δουν σε αυτά νέες δυνατότητες. Αυτή η προστιθέμενη αξία χάνεται, όταν η διεπαφή αναζήτησης (το API) είναι δύσχρηστη, χωρίς κατατοπιστικά παραδείγματα κι έναν εύχρηστο οδηγό.
Με τα χρόνια, επιπλέον, έχουν επέλθει αρκετές διοικητικές και οργανωτικές αλλαγές στους φορείς που αναρτούν πράξεις στη Διαύγεια. Υπουργεία συγκολήθηκαν ή διασπάστηκαν, γενικές γραμματείες μεταφέρθηκαν σε άλλα υπουργεία κ.ο.κ. Οι αλλαγές αυτές δεν απεικονίζονται πάντα σωστά στη Διαύγεια. Για παράδειγμα, το υπουργείο δημόσιας τάξης και προστασίας του πολίτη εμφανίζεται ότι στα λατινικά είναι το “katastimakratisisKoridallou” και εποπτεύεται από το υπουργείο Δικαιοσύνης! Με τέτοιο μπέρδεμα, δεν θα ήταν αξιόπιστο οποιοδήποτε συμπέρασμα κι αν έβγαζε κανείς από τα δεδομένα της Διαύγειας.
Σαν να μην έφτανε η απαξίωση και εγκατάλειψη της Διαύγειας στην τύχη της, προϊόντος του χρόνου έχουν ψηφιστεί και συγκεκριμένες διατάξεις οι οποίες εξαιρούν ορισμένες κατηγορίες πράξεων από την υποχρέωση ανάρτησής τους στη Διαύγεια. Για παράδειγμα, δίνεται διαρκώς παράταση στην προθεσμία που έχουν φορείς, οι οποίοι επιχορηγούνται από το Δημόσιο, για να αναρτήσουν στοιχεία δαπανών τους, με Απόφαση του Υπουργού Επικρατείας, Κ. Πιερρακάκη (Φ.Ε.Κ. Β’ 850/4.3.2021). Επίσης, υπάρχουν κάποιοι φορείς που έχουν ερμηνεύσει έτσι τον νόμο, ώστε να θεωρούν ότι εξαιρούνται πλήρως, όπως π.χ. το ΤΑΙΠΕΔ, που μέσω του ιδρυτικού του νόμου (3986/2011) έχει εξαιρεθεί από την υποχρέωση ανάρτησης των πράξεών του στη Διαύγεια. Το ίδιο και τα Ερευνητικά Πανεπιστημιακά Ινστιτούτα, με τον ισχυρισμό ότι το κράτος δεν είναι η μοναδική πηγή χρηματοδότησής τους.
Μια άλλη περίπτωση είναι οι πράξεις που αφορούν στις τοποθετήσεις προϊσταμένων στο Δημόσιο, οι οποίες, κάποιες φορές, δεν αναρτώνται στη Διαύγεια. Ειδικά τώρα που οι τοποθετήσεις προϊσταμένων με ανάθεση είναι ο κανόνας, αυτό οδηγεί σε ένα κλίμα εντός των υπηρεσιών, πελατειακό όπου ο πιο «κοντινός» στην πολιτική ηγεσία θα γίνει προϊστάμενος χωρίς να δημοσιοποιηθεί η απόφαση. Αυτό συμβαίνει γιατί με το άρθρο 76 του Ν4727/2020 παρ. 3, προβλέπεται ότι μεταξύ άλλων στη Διαύγεια δημοσιεύονται και «…ατομικές διοικητικές πράξεις, η δημοσίευση των οποίων προβλέπεται από ειδική διάταξη νόμου». Αυτή η διατύπωση, οδηγεί ορισμένες υπηρεσίες να μην δημοσιεύουν τις πράξεις τοποθέτησης προϊσταμένων, οι οποίες πρέπει έτσι κι αλλιώς να δημοσιεύονται για λόγους διαφάνειας, γιατί δημιουργούν επιβάρυνση στον προϋπολογισμό λόγω του επιδόματος θέσης ευθύνης που λαμβάνουν οι προϊστάμενοι και γιατί παράγουν δευτερογενή αποτελέσματα (τις αποφάσεις που οι προϊστάμενοι θα υπογράψουν). Πρέπει να υπάρξει ρητή κανονιστική πρόβλεψη ότι οι πράξεις τοποθέτησης προϊσταμένων είναι αναρτητέες στη Διαύγεια.
Είναι προφανές ότι η Διαύγεια ξεβολεύει τους εκάστοτε κυβερνώντες και γι’ αυτό είτε προσπαθούν να ανοίξουν παραθυράκια σε αυτήν με νομοθετικές ρυθμίσεις, είτε, πιο ύπουλα και αθόρυβα, την απαξιώνουν τεχνολογικά και δεν φροντίζουν την αναβάθμισή της, όπως κάνει κατ’ εξοχήν η παρούσα κυβέρνηση. Η Διαύγεια όμως είναι μια μεταρρύθμιση ορόσημο στην προσπάθεια να απαλλαγούμε από τον πελατειασμό, το καρκίνωμα που τρώει τους πόρους της ελληνικής οικονομίας και διαρρηγνύει τους ιστούς της κοινωνίας. Μόνο με τέτοιες θαρραλέες μεταρρυθμίσεις θα καταφέρουμε νίκες απέναντι στο πελατειακό κράτος.
Γι’ αυτό η Διαύγεια πρέπει άμεσα να τύχει της μέριμνας και της φροντίδας του αρμόδιου υπουργείου ψηφιακής διακυβέρνησης. Πρέπει επίσης να διευρυνθεί έτσι ώστε:
– Να αναρτώνται σε αυτή οι υπεργολαβίες που αναθέτουν οι ανάδοχοι που αναλαμβάνουν να εκτελέσουν δημόσιες συμβάσεις.
– Να αναρτώνται όλες οι πράξεις τοποθέτησης προϊσταμένων σε φορείς του Δημοσίου
– Να αναρτώνται όλα τα συνοδευτικά έγγραφα που ελήφθησαν υπόψη για την έκδοση μιας απόφασης.
– Να κωδικοποιηθούν και να καταργηθούν όλες οι εξαιρέσεις που έχουν νομοθετηθεί για τη Διαύγεια, εκτός από αυτές που αφορούν το εθνικό συμφέρον.
– Να υπάρχει ενεργή σύνδεση (link) στο σκεπτικό κάθε απόφασης (τα έχοντας υπόψη) με το αντίστοιχο κανονιστικό κείμενο. Με αυτό τον τρόπο θα μπορούν να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα (πχ ποιοι νόμοι παραμένουν ανενεργοί), να μειωθεί ο χρόνος που δαπανά ένας δικαστής για να ερευνήσει τη νομολογία που έχει προκύψει από συγκεκριμένες νομοθετικές και κανονιστικές διατάξεις και να γίνει ευκολότερη η ευθυγράμμιση της νομολογίας μεταξύ περιπτώσεων που κρίνονται με βάση τους ίδιους νόμους (γεγονός που ενισχύει την ασφάλεια Δικαίου και επιταχύνει την απονομή Δικαιοσύνης).
– Να υπάρξει εκμετάλλευση των δεδομένων της Διαύγειας από το ίδιο το Δημόσιο. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να εντοπισθούν μοτίβα που διαφοροποιούν ομοειδείς φορείς ως προς τον τρόπο που αντιμετωπίζουν τις δημόσιες συμβάσεις, να εξαχθούν συμπεράσματα πχ για την εποχικότητα συγκεκριμένων αναγκών του Δημοσίου κ.λπ. Με τον τρόπο αυτό η Διαύγεια μπορεί να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο στη διαμόρφωση πολιτικών βάσει δεδομένων (evidencebasedpolicymaking), αλλά και να εντοπισθούν πιθανές περιπτώσεις διαφθοράς.
Κυρίως, όμως, η Διαύγεια είναι το εργαλείο διαφάνειας στα χέρια ημών των πολιτών. Χάρη σε αυτή, όπως επίσης και το ΚΗΜΔΗΣ (Κεντρικό Ηλεκτρονικό Μητρώο Δημοσίων Συμβάσεων) και το ΓΕΜΗ (Γενικό Εμπορικό Μητρώο), έχει καταφέρει η ερευνητική δημοσιογραφία να αναδείξει τόσες και τόσες περιπτώσεις κακοδιοίκησης και σκανδάλων. Η παρούσα κυβέρνηση έχει επιλέξει να απαξιώσει τη Διαύγεια και να την καταστήσει δύσχρηστη, πνίγοντας την πληροφορία στο πλήθος των δεδομένων που αναρτώνται, χωρίς να διευκολύνει στοχευμένες αναζητήσεις. Είναι στο χέρι μας να απαιτήσουμε, διαφάνεια, όχι μόνο στα λόγια αλλά και τα έργα. Η καλή λειτουργία της Διαύγειας είναι ένα τέτοιο έργο.
