Η πανδημία COVID-19 αποτέλεσε μια άνευ προηγουμένου πρόκληση για τα συστήματα δημόσιας υγείας. Υπό μία έννοια, ήταν η εκδίκηση της Αριστεράς και της Σοσιαλδημοκρατίας σε σχέση με την προτεραιότητα που πάντα έδιναν στη δωρεάν και ποιοτική περίθαλψη για όλους.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, συνέβη το παράδοξο, νεοφιλελεύθερες πολιτικές ηγεσίες να επενδύουν σε επεκτατικές πολιτικές δημόσιας υγείας και πρόνοιας για να αποφευχθεί η ολοκληρωτική διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής.
Το τέλος της αυταπάτης για την παντοδυναμία του μετανεωτερικού δυτικού ανθρώπου για την γραμμική πρόοδο και η βεβαιότητα ότι οι πανδημίες θα επαναληφθούν λόγω της άρνησης των ελίτ να αντιμετωπιστεί η διαταραχή του οικοσυστήματος συναντήθηκαν με τον δικαιολογημένο θυμό των «κάτω» για την αδιαφορία και την ασυλία των «πάνω» σε μια συνθήκη ακραίας αβεβαιότητας.
Για τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας η πρόκληση ήταν ακόμη πιο συναρπαστική, γιατί τα φώτα έπεσαν στα προβλήματα ψυχικής υγείας, σε όλο το ηλικιακό φάσμα, που οξύνθηκαν και διευρύνθηκαν, για να αποδειχτεί στην πράξη ότι δεν υπάρχουν βιώσιμες λύσεις έξω από το κοινοτικό πλαίσιο και μέσα στα ιδρύματα και την ασυλική κουλτούρα που αναπαράγουν.
Η πανδημία COVID-19, σε συνδυασμό με τα μέτρα περιορισμού της διάδοσης, δημιούργησαν έναν μοναδικό συνδυασμό απρόβλεπτων και στρεσογόνων βιολογικών και κοινωνικών-οικονομικών-περιβαλλοντικών παραγόντων (δηλ. συνδημία) και ανέδειξαν αυτό που πρόσφατη έκθεση του ΠΟΥ (2022) υπογράμμισε ως καθοριστικούς κοινωνικούς προσδιοριστές (social determinants) nγια την ψυχική υγεία.
Οι βίαιες αλλαγές στην καθημερινότητα και η ανασφάλεια για τις επιπτώσεις σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο, οδήγησαν σε οξείες, αλλά και μακροπρόθεσμες, άμεσες και έμμεσες, ακόμη και διαγενεακές, δυσμενείς επιπτώσεις, στη σωματική και ψυχική υγεία και λειτουργικότητα. Αυτή ήταν η πιο μακροχρόνια και απρόβλεπτη συνιστώσα της πανδημίας.
Ψυχική υγεία και ψυχιατρικές διαταραχές
Ωστόσο, δεν βιώνουν όλα τα άτομα το ίδιο επίπεδο αρνητικού αντίκτυπου στην σωματική και ψυχική υγεία τους. Η ανθεκτικότητα καθενός έχει πολυπαραγοντική βιο-κοινωνική αναφορά, με καθοριστικές τις οικονομικές ανισότητες και την ανισότητα στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας.
Οι ψυχολογικές επιπτώσεις των πανδημιών οι οποίες εμφανίζονται στις ανθρώπινες κοινωνίες από τις αρχές της ιστορίας, περιγράφονται λεπτομερώς στο εξαιρετικό βιβλίο του Steven Taylor «The Psychology of Pandemics» (2019), λίγους μήνες πριν το ξέσπασμα της πρόσφατης πανδημίας COVID-19.
Τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν σημαντική αύξηση του επιπολασμού των συνήθων ψυχιατρικών διαταραχών, των εξαρτήσεων (διαδίκτυο, ουσίες), της οικογενειακής βίας, της αυτοκτονικότητας και των διαταραχών συμπεριφοράς στην εφηβεία, με μεγαλύτερη συχνότητα στις ευαίσθητες ομάδες, ιδιαίτερα στα άτομα που ήδη έπασχαν ή είχαν ιστορικό ψυχιατρικών διαταραχών.
Τα αναγκαία περιοριστικά μέτρα που εφαρμόστηκαν ιδιαίτερα στα πρώτα στάδια της πανδημίας, είχαν σοβαρή επίπτωση τόσο στην πρόσβαση των πολιτών με ψυχιατρικά προβλήματα στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, όσο και στους νοσηλευόμενους σε ψυχιατρικές μονάδες.
Επιπλέον, τα άτομα με σοβαρές ψυχιατρικές διαταραχές όπως οι χρόνιες ψυχώσεις, παρουσιάζουν αυξημένη συχνότητα λοίμωξης COVID-19, όπως και σημαντικά αυξημένη συχνότητα θανάτου εξ αιτίας της.
Τα προβλήματα που προέκυψαν στη διάρκεια της πανδημίας, με την αύξηση της συχνότητας των ψυχιατρικών διαταραχών, την αύξηση των υποτροπών σε άτομα με προϋπάρχουσες ψυχιατρικές διαταραχές, την αυξημένη πιθανότητα μόλυνσης και θανάτου σε άτομα με χρόνιες ψυχιατρικές διαταραχές, τις ψυχιατρικές διαταραχές σε άτομα που νόσησαν από COVID-19, ιδιαίτερα εκείνα που νοσηλεύτηκαν στις ΜΕΘ, συνδυάζονται με την πριν από την πανδημία επισήμανση της ανεπάρκειας του συστήματος υπηρεσιών ψυχικής υγείας, που στις περισσότερες χώρες, όπως και στην Ελλάδα, λειτουργεί κατακερματισμένα, μη καλύπτοντας επαρκώς τις ανάγκες του πληθυσμού.
Νέα ισχυρά συστήματα υπηρεσιών ψυχικής υγείας
Μια σειρά άρθρων σε κορυφαία ψυχιατρικά επιστημονικά περιοδικά, επισημαίνουν το πρόβλημα, με προτάσεις για την υπέρβασή του και τη δημιουργία νέων ισχυρών συστημάτων υπηρεσιών ψυχικής υγείας μέσω συγκεκριμένων δράσεων.
Πέρα από την αυτονόητη ανάγκη ενίσχυσης της χρηματοδότησης υπηρεσιών ψυχικής υγείας, σημασία έχει η συμμετοχή των ωφελούμενων στη διαμόρφωση του θεραπευτικού πλαισίου και στην ενεργό συμμετοχή στις αποφάσεις που αφορούν στην ποιότητα φροντίδας, με έμφαση στην καταπολέμηση του στίγματος και στον «εγγραμματισμό» σε θέματα ψυχικής υγείας.
Από εκεί και πέρα, προέχουν:
Η υιοθέτηση υπηρεσιών «τηλεψυχιατρικής», η εκπαίδευση του προσωπικού της ΠΦΥ σε θέματα ψυχικής υγείας με χρήση του προγράμματος mhGAP του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) και τη διασύνδεσή της με τις ειδικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας, η εφαρμογή προγραμμάτων προώθησης της ψυχικής υγείας του πληθυσμού και πρόληψης των ψυχιατρικών διαταραχών, με συμμετοχή των ενδιαφερομένων, των ΜΚΟ και της «Κοινωνίας των Πολιτών», η βελτίωση των πληροφοριακών συστημάτων ψυχικής υγείας και η διασύνδεσή τους με τα αντίστοιχα συστήματα για την πανδημία.
Η ευκαιρία για την ολοκλήρωση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στη χώρα μας, με τον πλήρη αποϊδρυματισμό και την στήριξη της κοινοτικής ψυχιατρικής και του κοινωνικού κεφαλαίου ήταν πραγματικά μοναδική.
Για πρώτη φορά μετά τη Λέρο, έγινε σε τόση έκταση δημόσια συζήτηση για την ανάγκη προστασίας της ψυχικής υγείας του γενικού πληθυσμού από την παιδική ηλικία μέχρι τα γηρατειά και για πρώτη φορά αναγνωρίστηκε η σημασία της έγκαιρης παρέμβασης στην ψύχωση, την αυτοκτονικότητα, την κατάθλιψη, τις εξαρτήσεις.
Παρόλα αυτά, το ταξίδι αυτό επιβραδύνθηκε όταν ο αριθμός των θανάτων και των διασωληνώσεων έπαψε να βρίσκεται στην κορυφή της επικαιρότητας.
Αποσπασματικές πρωτοβουλίες χωρίς ένταξη σε ένα εθνικό σχέδιο δράσης μακράς πνοής, υποκατάσταση της πολιτικής από την επικοινωνία σε μεγάλο βαθμό, προσωπικές ατζέντες και πελατειακή κουλτούρα ανέκοψαν μια δυναμική που θα μπορούσε να γίνει καταλυτική για την αναμόρφωση της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας και την ουσιαστική ενίσχυση του ΕΣΥ.
Η λογική του «έκτακτου» και του «επείγοντος» που επικράτησε, παρόλο που τα προβλήματα που ανέδειξε η πανδημία είναι διαρθρωτικά και συστημικά, καθόρισε μια χαμένη ευκαιρία για τον ουσιαστικό εκσυγχρονισμό του ΕΣΥ. Για τους ψυχικά ασθενείς που βίωσαν αποκλεισμό μέσα στον αποκλεισμό αυτή η απώλεια είναι, χωρίς υπερβολή, συντριπτική.
(Ο Στέλιος Στυλιανίδης είναι Ψυχίατρος- Ψυχαναλυτής – Ομαδικός Αναλυτής, Καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής, Πάντειο Πανεπιστήμιο Ιδρυτής & Επίτιμος Πρόεδρος Ε.Π.Α.Ψ.Υ.)
