Επιτέλλω σήμαινε κάποτε ανατέλλω, μα οι Αρχαίοι δεν κοιτούσαν τ’ αστέρια αφηρημένα. Κοιτούσαν ψηλά για να δουν τι συμβαίνει γύρω τους, στην πόλη. Απ’ τη φανέρωση λοιπόν κράτησαν πως επιτέλλω σημαίνει καθορίζω και επιτέλεια την εποπτεία, την εντολή και την εκπλήρωση. Μιας κι ο σκοπός φανερωνόταν με ασαφείς χρησμούς, τα επιτασσόμενα προσδιόριζε η φρόνησις. Τότε.
Σ’εμάς απόμεινε το επιτελώ ως εκπληρώνω, απλό συνώνυμο του εκτελώ(διαταγή). Η στρατιωτική χρήση καθόρισε τη νεοελληνική κυριολεξία. Μεταφορικά το νόημα επεκτάθηκε αρχικά στη δημόσια διοίκηση κι έτσι επιτελικός έγινε αυτός που δύναται ιεραρχικώς να συντονίζει. Σχετικά πρόσφατα, η μεταφορά επεκτάθηκε περαιτέρω (σχεδόν εξαντλήθηκε) στα επιχειρηματικά. Η επιτελική διακυβέρνηση μεταφράζει το corporategovernance.
Θα ήταν ευφημισμός, αν δεν ήταν αυταπάτη ή συσκότιση. Όσοι συνεχίζουν να μεταφράζουν το επιτελικό κράτος ως «executivestate» ή να παραμυθούνται πως αφορά υψηλή μορφή δημόσιας διοίκησης, (καμώνονται πως) αγνοούν ότι ο όρος περιγράφει επιχειρηματικό μοντέλο διακυβέρνησης εισαγόμενο και δη από χώρα με άλλες θεσμικές εγγυήσεις. Συνάδελφοι των επιχειρηματικών σπουδών ήδη αντιλαμβάνονται ως Διοίκηση (επιστήμη σαφώς πολιτική) μια ενιαία επιστήμη δημόσιων και επιχειρηματικών οργανισμών, συνώνυμη της Διοίκησης Επιχειρήσεων.
Κυβέρνηση και μέσα μας θυμίζουν πως το επιτελικό κράτος είναι συνώνυμο μιας ιεραρχούμενης αποτελεσματικής κυβέρνησης που εγγυάται το όνομα (εμπορικό σήμα) της οικογενείας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι κάθε κυβερνητική ενέργεια κοινοποιείται ως δράση «με εντολή του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη», ονομαστικά.
Χάριν αναλογίας και με τους όρους του πρωθυπουργού, ακόμη κι αν δεχτούμε πως το κράτος λειτουργεί ως επιχείρηση, ο ίδιος ως Διευθύνων Σύμβουλος ευθύνεται έναντι τρίτων και «μετόχων» αντικειμενικά για πράξεις ή παραλείψεις του. Η άγνοια ή ο δόλος, η απόδειξη πρόθεσης ή ένοχης διάνοιας [mensrea], είναι στοιχεία νομικώς αδιάφορα, δεδομένης άλλωστε της αυστηρής ιεραρχικής σχέσης μεταξύ του Πρωθυπουργού και της ΕΥΠ. Θυμίζω ότι ο Ν 4622/2019 ήταν ο πρώτος και θεμελιακός νόμος επί του οποίου οικοδομήθηκε το «επιτελικό κράτος», υπάγοντας την ΕΥΠ στην Προεδρία της Κυβέρνησης και αυτήν απευθείας στον Πρωθυπουργό. Ακόμη και με τους δικούς του όρους, λοιπόν, ακόμη και αν πράγματι αγνοούσε, ευθύνεται ως προϊστάμενη αρχή.
Εκτός βέβαια κι αν αντιλαμβάνεται το κράτος-εταιρεία ως οικογενειακή επιχείρηση-ανώνυμη εταιρεία και τους πολίτες (τον λαό κατά Σύνταγμα) ως μειοψηφικό πακέτο ή ως partners ή, μάλλον, ως free-riders.
Αν δεν υπήρχε η έννοια της εθνικής ασφάλειας και της κυριαρχίας, ίσως η αναλογία να ήταν διαφωτιστική.
Η πρόσφατη παρέμβαση του κ. Βενιζέλου είναι πολιτικά σημαντική. Θεωρώ ωστόσο ότι (καταληκτικά) είναι νομικά εσφαλμένη. Παρά τις σχετικές ρυθμίσεις Συντάγματος και νόμου περί του ειδικού καθεστώτος του βουλευτικού απορρήτου που ορθώς επικαλείται, γνωρίζει ότι δεν υφίσταται δικαιοδοτικό όργανο, εθνικό ή ευρωπαϊκό, στην εποχή μετά την 11η Σεπτεμβρίου και μετά την οικονομική κρίση, που θα περιόριζε το «περιθώριο εκτίμησης», που θα αμφισβητούσε το εξαιρετικό δικαίωμα του κράτους να ορίζει κατά το δοκούν την εξαίρεση (εθνική ασφάλεια, εθνική οικονομία κτλ.). Ούτε αυτό το δικαίωμα ή περιθώριο αμφισβητείται ή αναιρείται λόγω προβλημάτων, ασάφειας ή ελλείψεων της σχετικής νομοθετικής ρύθμισης [8(2) ΕΣΔΑ]. Το είδαμε στις συντάξεις, το είδαμε στο PSI. Και αυτά, αλίμονο, ο κ. Βενιζέλος τα γνωρίζει καλά. Η επίγνωση αυτή λιγότερο προσδιορίζει το νομικά εσφαλμένο της θέσης του, παρά αναδεικνύει την πολιτική σημασία της παρέμβασής του, η οποία εγκυμονεί εξελίξεις.
Επιμένω πως το πρόβλημα δεν εντοπίζεται στη νομική ευθύνη του πρωθυπουργού, αλλά στο επιτελικό του μοντέλο διακυβέρνησης. Λόγω του επιχειρηματικού, υπερσυγκεντρωτικού (απολυταρχικού) του χαρακτήρα επιτρέπει ελάχιστα περιθώρια δημοκρατικού και θεσμικού ελέγχου, ικανού να αποτρέψει την αυθαίρετη, ανέλεγκτη επίκληση του εξαιρετικού δικαιώματος για λόγους πραγματικά άσχετους με την εξαίρεση.
Ακόμη και αν συγχέονται στην αντίληψη του πρωθυπουργού, άλλο η εθνική ασφάλεια και άλλο η παραμονή στην εξουσία. Τα λοιπά επιτείνονται από το ύφος του βασιλέως.
Και κάπως έτσι, επιτέλλω κατέληξε να σημαίνει δύω.
(Ο Δημήτρης Ακριβούλης είναι Αναπλ. Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας – Επισκέπτης Καθηγητής, Bilkent University)
