Αν κάνατε τατουάζ, τι είδους σχέδιο θα επιλέγατε και γιατί; Η απάντηση θα μπορούσε να αντανακλά τα πάντα, από μια απόφαση της στιγμής μέχρι έναν οδυνηρό φόρο τιμής σε ένα αγαπημένο πρόσωπο. Ίσως όμως να μην έχετε συνειδητοποιήσει ότι τα τατουάζ έχουν μια αρχαία -και συναρπαστική- ιστορία.
Η λέξη «τατουάζ» εισήχθη στα αγγλικά χάρη στον καπετάνιο James Cook, ο οποίος σημείωσε την πρακτική, και την ταϊτινή λέξη «tatau» που την περιγράφει, στην Πολυνησία τον 18ο αιώνα. Όμως οι μελετητές συμφωνούν ότι η πρακτική αυτή προϋπήρχε κατά πολύ της ίδιας της λέξης – και το δέρμα αρχαίων μουμιών αποδεικνύει την άποψή τους.
Ποιες είναι αυτές οι μούμιες και τι μπορούν να μας διδάξουν για τους αρχαίους πολιτισμούς; Ακολουθεί μια καθόλου εξαντλητική ματιά του National Geographic σε μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα τατουάζ που έχουν βρει οι αρχαιολόγοι από το παρελθόν και τι μας λένε για τον αρχαίο κόσμο.
Τατουάζ στην αρχαία Δυτική Ευρώπη
Η παλαιότερη απόδειξη για τατουάζ είναι χαραγμένη στο σώμα του Ötzi του «Ανθρώπου των πάγων». Η πιο διάσημη μούμια της Ευρώπης, ο Ötzi (γνωστός και ως «ο άνθρωπος των πάγων») ανακαλύφθηκε από Γερμανούς πεζοπόρους στις Άλπεις το 1991. Ο Ötzi έζησε στο Τιρόλο, μια ορεινή περιοχή που συνορεύει με τη σημερινή Ιταλία και την Ελβετία, πριν από περίπου 5.200 χρόνια, και αφού πέθανε το σώμα του, καθώς και τα τατουάζ του, διατηρήθηκαν από τον πάγο και τα στοιχεία της φύσης.
Οι αρχαιολόγοι έχουν από τότε καταγράψει 61 τατουάζ στο σώμα του που μοιάζουν με γραμμές και πιστεύεται ότι δημιουργήθηκαν με τρύπημα του δέρματος και εφαρμογή σκόνης άνθρακα. Ορισμένα από αυτά βρίσκονταν σε περιοχές που σχετίζονται με πόνο κατά τη γήρανση, όπως τα γόνατα και οι αστράγαλοι, οδηγώντας τους αρχαιολόγους στη θεωρία ότι δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια κάποιου είδους θεραπείας πόνου. Αλλά άλλα γεωμετρικά τατουάζ στο στήθος του Ötzi υποδηλώνουν ότι τα τατουάζ είχαν κάποιου είδους τελετουργική ή ακόμη και θρησκευτική χρήση ήδη από τη νεολιθική εποχή.
Το ακριβές νόημα μπορεί να συζητηθεί για τις επόμενες πέντε χιλιετίες, ωστόσο, καθώς οι ερευνητές παραδέχονται ότι χωρίς περισσότερα στοιχεία, δεν υπάρχει τρόπος να γνωρίζουμε γιατί ο Ötzi, ή άλλοι νεολιθικοί άνθρωποι, έκαναν τατουάζ.
Τατουάζ στην αρχαία Αίγυπτο
credits: Anne Austinjournals / openedition.org
Οι αμέσως παλαιότερες ενδείξεις για τα τατουάζ προέρχονται από μούμιες που πιστεύεται ότι πέθαναν μεταξύ 3351 και 3017 π.Χ. στην αρχαία Αίγυπτο. Τα πτώματα ανακαλύφθηκαν το 1900 και διαπιστώθηκε ότι έφεραν τατουάζ το 2018, όταν οι ερευνητές τα εξέτασαν εκ νέου χρησιμοποιώντας υπέρυθρη απεικόνιση και διαπίστωσαν ότι αυτό που έμοιαζε με μουντζούρα στο δέρμα ήταν στην πραγματικότητα τέχνη του σώματος.
Το μελάνι τους είναι η παλαιότερη γνωστή απόδειξη τατουάζ που απεικονίζουν εικόνες -συμπεριλαμβανομένων ενός άγριου ταύρου και ενός προβάτου στο χέρι του άνδρα, και συμβόλων που μοιάζουν με το γράμμα «S» και πιθανώς ένα ραβδί στο χέρι και τον ώμο της γυναίκας.
Οι εικόνες, οι οποίες αντικατοπτρίζουν μοτίβα που βρέθηκαν σε άλλη αρχαία αιγυπτιακή τέχνη, αποτελούν την πρώτη απόδειξη για τατουάζ στην Αφρική. Αν και οι ερευνητές μπορούν μόνο να εικάσουν τι σήμαιναν τα τατουάζ για τους φορείς τους, θα μπορούσαν να είναι σύμβολα θέσης ή απόδειξη των ικανοτήτων του φορέα τους, όπως η γενναιότητα ή η γνώση λατρευτικών ή τελετουργικών πρακτικών. Οι διαφορές μεταξύ των τατουάζ των αρσενικών και των θηλυκών μουμιών υποδηλώνουν κάποιο είδος φύλου ή κοινωνικού συστήματος.
Άλλα τατουάζ που χρονολογούνται από μεταγενέστερες περιόδους υποδηλώνουν ότι τα τατουάζ χρησιμοποιήθηκαν τελικά ως λατρευτικά σύμβολα στην αρχαία Αίγυπτο. Σε μια περίπτωση, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν περισσότερες από 30 ορατές και διαφορετικές εικόνες, από άνθη λωτού μέχρι το μάτι του Ώρου, στο δέρμα μιας γυναικείας μούμιας που βρέθηκε στην Κοιλάδα των Βασιλέων. Πιστεύεται ότι έζησε κατά την περίοδο των Ραμεσίδων, από το 1292 έως το 1189 π.Χ., και οι ερευνητές πιστεύουν ότι τα τατουάζ της δείχνουν ότι ήταν ιέρεια ή μάγος με ιδιαίτερη σχέση με την αρχαία θεά του ουρανού Άθωρ.
Τατουάζ στην Αμερική
Το τατουάζ πιστεύεται ότι εφαρμοζόταν σε όλη την Αμερική, από τον Αρκτικό κύκλο έως το νότο. Μια μούμια από τον πολιτισμό Chinchorro στη σημερινή Χιλή θεωρήθηκε κάποτε ότι έφερε τα παλαιότερα γνωστά τατουάζ, ένα σύνολο μαύρων κουκίδων που έμοιαζε με μουστάκι κάτω από τη μύτη του. Αυτή η ιδέα έχει έκτοτε καταρριφθεί- πιο πρόσφατη έρευνα αποκάλυψε ότι ο άνθρωπος Chinchorro πέθανε μεταξύ του 2563 και του 1972 π.Χ. – και επομένως δεν είναι παλαιότερος από τον Ötzi όπως πίστευαν προηγουμένως. Όπως και να ‘χει, οι λόγοι για το τατουάζ του προβληματίζουν τους ερευνητές, αφού είναι η μόνη γνωστή μούμια από τον πολιτισμό του με τατουάζ.
Η «μούμια των Τολτέκων», μια γυναίκα που πιστεύεται ότι έζησε γύρω στο 250 μ.Χ. στο σημερινό Μεξικό, ανακαλύφθηκε με πολύπλοκα τατουάζ στο αντιβράχιο της που αντανακλούν κυματιστά γεωμετρικά μοτίβα κοινά σε όλη την περιοχή. Αν και οι ερευνητές δεν μπορούν να προσδιορίσουν τον ακριβή λόγο για τα τατουάζ, εικάζουν ότι απέτρεπαν την ασθένεια ή αποτελούσαν μέρος κάποιου είδους τελετής μύησης.
Τατουάζ στην αρχαία Ανατολική Ευρώπη
Τα μέλη του πολιτισμού των Κατακομβών στην Ανατολική Ευρώπη από το 2600 έως το 2400 π.Χ. περίπου είχαν επίσης τατουάζ. Τα μουμιοποιημένα λείψανά τους, που βρέθηκαν κοντά στην Αζοφική Θάλασσα στη σημερινή Ρωσία, έφεραν τατουάζ με φυτικές βαφές που αναπαριστούσαν φίδια, τα οποία οι ερευνητές πιστεύουν ότι αποτελούσαν μέρος πρακτικών «συμπαθητικής μαγείας» και κοινωνικών ρόλων.
Τατουάζ ζώων έχουν επίσης βρεθεί στα σώματα μελών του πολιτισμού Pazyryk, ο οποίος εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας των Σκυθών στην περιοχή της σημερινής Ρωσίας μεταξύ του έκτου και του δεύτερου αιώνα π.Χ. Αυτοί οι νομάδες της Εποχής του Σιδήρου ζούσαν στα βουνά Altai και εξαρτιόνταν από τα άλογα για να ζήσουν, ακόμη και να πεθάνουν – θάβονταν μαζί με τα άλογά τους, όπως στην περίπτωση μιας γυναίκας που διατηρήθηκε στον πάγο και ανακαλύφθηκε το 1993 μαζί με έξι χαλιναγωγημένα και σαμαρωμένα άλογα. Η γυναίκα υψηλού κύρους, μαζί με άλλους θαμμένους ανθρώπους του Pazyryk, ήταν καλυμμένη με τατουάζ με πολύπλοκα μοτίβα αλόγων.
Ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι τα τατουάζ αντανακλούσαν την ηλικία και την κοινωνική θέση, πράγμα που σημαίνει ότι όσο κάποιος αποκτούσε και τα δύο αποκτούσε και όλο και περισσότερο μελάνι. Η ειδικός σε θέματα ψυχολογίας και μελέτης των ζώων Gala Argent υποστηρίζει ότι τα τατουάζ σήμαιναν μια προσωπική σύνδεση με μεμονωμένα άλογα και ότι παρέχουν σημαντικά στοιχεία για το πώς αλληλεπιδρούσαν οι άνθρωποι και τα άλογα όταν ήταν ζωντανοί.
Τατουάζ στην αρχαία Ασία
Παρά το σημερινό στίγμα των τατουάζ στην Κίνα, μια ποικιλία αρχαίων πολιτισμών σε ολόκληρη την Ασία αγκάλιασαν την πρακτική αυτή.
Στη λεκάνη Tarim της Κίνας, για παράδειγμα, η ανακάλυψη μουμιοποιημένων σωμάτων που χρονολογούνται μεταξύ 2100 και 800 π.Χ. δείχνει την επικράτηση των τατουάζ σε διάφορους πολιτισμούς της περιοχής.
Τα περισσότερα από αυτά τα τατουάζ βρίσκονται στα χέρια των μουμιών, αλλά η ιστορικός των τατουάζ Svetlana Pankova σημειώνει ότι μερικά έχουν τατουάζ στο πρόσωπο.
Η ίδια έχει ζητήσει περισσότερη έρευνα για τα τατουάζ της Tarim, υποστηρίζοντας ότι με την επανεξέταση αυτών των σωμάτων, «είναι πιθανό να γίνουν πολλές νέες ανακαλύψεις τατουάζ».
Τατουάζ στην Ωκεανία
Παρά την ταϊτινή προέλευση της λέξης «τατουάζ», οι αρχαιολόγοι έχουν βρει σχετικά λίγα στοιχεία για τατουάζ από την αρχαία Πολυνησία – ο ζεστός, υγρός καιρός των τροπικών δεν προσφέρεται για μουμιοποίηση. Το 2019, οι ερευνητές εντόπισαν ένα σύνολο εργαλείων τατουάζ από ανθρώπινο οστό που πιστεύεται ότι χρονολογείται από την αυγή του πολυνησιακού πολιτισμού στην περιοχή της σημερινής Τόνγκα πριν από περίπου 2.700 χρόνια.
Αλλά οι μελετητές δεν είναι ακόμη σίγουροι για το τι είδους μοτίβα προτιμούσαν οι αρχαίοι Πολυνήσιοι ή τι σήμαιναν τα σημάδια για τους Πολυνήσιους, υποθέτοντας ότι θα μπορούσαν να υποδηλώνουν την ένταξη σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, τελετές μετάβασης ή την επιθυμία να προστατευτούν από κακό.
Όπως εξηγεί ο Γάλλος ιστορικός τέχνης Luc Renaut σε ένα δοκίμιο στο Ancient Ink: The Archaeology of Tattooing, οι αναπαραστάσεις «πιθανώς τατουαρισμένων» μορφών σε αρχαία έργα τέχνης προσφέρουν μια δελεαστική άποψη για ακόμη παλαιότερες πρακτικές τατουάζ. Αλλά «λίγες επιζούν από στενή εξέταση» και οι αρχαίες καλλιτεχνικές τεχνοτροπίες δεν μπορούν να ερμηνευτούν αξιόπιστα ως απεικονίσεις τατουάζ στην πραγματική ζωή.
Αυτό, μαζί με την έλλειψη στοιχείων για μούμιες παλαιότερες από τον Ötzi, υποδηλώνει ότι η πραγματική ιστορία του τατουάζ μπορεί να μην αποκαλυφθεί ποτέ πλήρως. Εν τω μεταξύ, όμως, υπάρχει άφθονο μελάνι για να ψάξουμε -και περισσότερα για να μάθουμε για μια πραγματικά αρχαία πρακτική.
Το κεφάλι μιας μούμιας από τη Νέα Ζηλανδία φωτογραφίζεται την Πέμπτη, 27 Σεπτεμβρίου 2007, στο Μουσείο Reiss-Engelhorn στο Μανχάιμ της Γερμανίας. (AP Photo/Daniel Roland)
