Άλλες χρονιές τέτοιες ημέρες οι Ορθόδοξοι στην Ελλάδα ετοιμάζονταν να προσκυνήσουν τα Πάθη του Ιησού, να τιμήσουν τη θυσία του και να γιορτάσουν την Ανάστασή Του. Ακόμα και όσοι δεν βρίσκονται κοντά στην Εκκλησία γιόρταζαν την άνοιξη και την αναγέννηση της φύσης που συμπίπτει συνήθως με το Πάσχα.
Αυτή τη χρονιά όμως λόγω της πανδημίας του νέου κορονοϊού, στην Ελλάδα θα εορταστεί ένα διαφορετικό Πάσχα, πολύ πιο «κλειστό» και λιγότερο εορταστικό.
Ακόμη κι έτσι όμως, μπορεί να ξαναβρεί την εσωτερική του λαμπρότητα, όπως λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, η Δρ. Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, επιστημονική συνεργάτης του Κέντρου Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.
«Εφέτος δεν θα γιορτάσουμε το Πάσχα, όπως συνηθίσαμε. Ωστόσο ο μύθος του Θανάτου και της Ζωής με την επιστροφή της Περσεφόνης στο μπαλκόνι του κόσμου, οι κήποι του Άδωνη, οι Λαζαρίνες, ο Ζαφείρης, ο Ωραίος κάλλει, τα Εγκώμια, το γλυκύ Έαρ, όλα αυτά που μαγεύουν τα πραγματικά και φανταστικά τοπία της ψυχής μας και προλέγουν ταυτόχρονα τον θάνατο και την επιστροφή της αφθονίας της φύσης δεν χρειάζονται παρά την μοναχική μας αυτοσυγκέντρωση και περισυλλογή. Η φύση είναι εδώ, στην Ώρα της, όπως πάντα», τονίζει η κ. Πολυμέρου-Καμηλάκη και προσθέτει:
«Ο θάνατος έχει κάνει επίσης αισθητή την παρουσία του στον πλανήτη. Αυτά που θα μας λείψουν είναι οι πραγματικά πλούσιες εκδηλώσεις, που ταιριάζουν στον ψυχισμό μας. Η μελαγχολία της Μεγάλης Πέμπτης και Παρασκευής, η ευωδιά του Επιταφίου, η χαρμολύπη του Πάσχα με τους χορούς και τις διαχυτικές συναντήσεις στις εκκλησίες και τις πλατείες. Όμως, επειδή ο χρόνος είναι κύκλος, η Άνοιξη θα ξανάρθει και η Ανάσταση θα ξαναβρεί την εξωτερική λαμπρότητα. Ας κρατήσουμε προς το παρόν το εσωτερικό και πιο ουσιαστικό της νόημα, τη νίκη της ζωής πάνω στον θάνατο».
Το Πάσχα και ιδιαίτερα η Ανάσταση του Χριστού θεωρείται ως η σπουδαιότερη γιορτή του χριστιανισμού, συμβολίζοντας τη νίκη της ζωής επί του θανάτου. Ο εορτασμός του έχει μεγάλη ιστορία, εξηγεί η κ. Πολυμέρου-Καμηλάκη.
(EUROKINISSI/ ΓΙΩΡΓΟΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ)
Λαμπρή ημέρα, η φύση στην πιο καλή της ώρα
«Εορτές των Παθών, δηλαδή αναπαραστάσεις θανάτου και ανάστασης, -καθορισμένες από την εαρινή ισημερία, υπήρχαν σε όλες τις ηλιολατρικές θρησκείες της Ανατολής και ήταν, όπως φαίνεται, οι πρόδρομοι του χριστιανικού Πάσχα. Εξ άλλου και Πάσχα ως όρος ανήκει στην εβραϊκή λατρεία, συνδέεται (με την ομώνυμη εβραϊκή γιορτή που προέρχεται από τη λέξη πεσάχ, δηλαδή “πέρασμα”: η γιορτή συνδέεται με την έξοδο από την Αίγυπτο και τη διάβαση (το πέρασμα) της Ερυθράς Θάλασσας», λέει η κ. Πολυμέρου-Καμηλάκη.
Και συνεχίζει: «Από κάποια χωρία της Παλαιάς Διαθήκης φαίνεται ότι το Πάσχα μπορεί να είχε ακόμη παλαιότερη προέλευση, οπότε πιθανολογείται και μια αιγυπτιακή προέλευση της λέξης. Στα ελληνικά, η λέξη Πάσχα πρωτοεμφανίζεται κατά τους ελληνιστικούς χρόνους (στη μετάφραση των Εβδομήκοντα (Έξοδος), αλλά και στην Καινή Διαθήκη). Το μυστήριο του θανάτου και η επιδίωξη αποτροπής του έστω και μέσω της συμβολικής ανάστασης δημιουργούσε και στις αρχαίες λατρείες το υπόβαθρο των κατάλληλων εκφραστικών μέσων, για τα ζεύγη των θεών, που το εκπροσωπούσαν. Οι ανατολικές θρησκείες θεοποιούσαν τις φυσικές παρορμήσεις-ένστικτα και τη δημιουργική δύναμη της αναπαραγωγής με τον κύκλο, που διαμόρφωνε τον πανάρχαιο κοσμικό μύθο της αιώνιας επιστροφής, του θανάτου και της ανάστασης, συνδεόμενο με την αναγέννηση της φύσης. Ο αντίστοιχος αρχαιοελληνικός μύθος διασώθηκε μέσα από το ζεύγος της θεάς Aφροδίτης και του θνητού Άδωνη καθώς και με τον πιο ρεαλιστικό μύθο της Δήμητρας και της Κόρης-Περσεφόνης και του παντοδύναμου, αδελφού του Δία, Πλούτωνα-Άδη».
Η κ. Πολυμέρου-Καμηλάκη σημειώνει ότι «για την Ορθοδοξία η περίοδος του Πάσχα αρχίζει με τη Σαρακοστή, μακρά περίοδο σωματικής και ψυχικής-πνευματικής προετοιμασίας, νηστείας, για το καινούργιο που συμβαίνει κάθε χρόνο. «Πάσχα το καινόν», και «πανήγυρις πανηγύρεων», σύμφωνα με τους πασχαλινούς ύμνους, αποτελεί για τον ελληνικό λαό λαμπρή ημέρα, καθώς και η φύση «βρίσκεται στην πιο καλή της ώρα-εποχή».
Κυριακή του Πάσχα, η Ανάσταση και το Ασπροβδόμαδο
Το Πάσχα (Πασκαλιά, Λαμπρή, Λαμπροφόρα, Καλολόγος) στολίζεται η εκκλησία με κορδέλλες και δεντρολίβανο. Οι πιστοί παλιότερα έσβηναν τη φωτιά στα σπίτια τους και με το χτύπημα της καμπάνας ή τη φωνή του καντηλανάφτη πήγαιναν στην εκκλησία. Έπαιρναν μαζί τους και αβγά κόκκινα για να διαβαστούν. Με αυτά έκαναν το «Χριστός Ανέστη». Ήταν τα αβγά του Καλού Λόγου. Μετά την Ανάσταση, το νυχτερινό γεύμα είναι ελαφρύ για να μη «βαρυστομαχιάσουν» μετά από τη νηστεία. O πασχαλινός αμνός, στη σούβλα, ή γεμιστός με ρύζι, κουκουνάρια και σταφίδες στο φούρνο, είναι απαραίτητος σε κάθε σπιτικό.
Κατά τη Δεύτερη Ανάσταση (Αγάπη, Διπλανάσταση, Αποκερασά), η οποία γίνεται το απομεσήμερο της Κυριακής, παλαιότερα γινόταν ευλόγηση του νωπού τυριού, της γιαούρτης κ.λπ. και διανομή στους εκλησιαζομένους. Ακολουθούσαν οι τελετουργικοί χοροί, στους οποίους πρωτοχορεύει ο ιερέας και ακολουθούν κατά φύλο και ηλικία οι υπόλοιποι. Στην Ήπειρο επισκέπτονταν το νεκροταφείο και χόρευαν γύρω από τους τάφους στους οποίους άφηναν κόκκινα αβγά. Αλλού, ο χορός συνοδευόταν από αγωνίσματα (πήδημα, τρέξιμο, λιθάρι, πάλη με βραβεία). Στην περιοχή της Θράκης κατασκεύαζαν κούνια και κουνιώνταν όλοι για να φύγουν οι αρρώστιες και ζυγίζονταν για να διαπιστώσουν αν «φύραναν» κατά τη διάρκεια της χρονιάς. «Τη Λαμπρή θα φορέσουν όλοι καινούργια, πρέπει να βάνουν κάποιο καινούργιο σκουτί, για να μην τους πειράξη ο βρικόλακας» (Κορώνη).
Το Ασπροβδόμαδο συνεχίζεται ο εορτασμός του Πάσχα με χορούς σε ξωκκλήσια, στους χώρους των νεκροταφείων, με λιτανευτικές περιφορές εικόνων στα όρια των οικισμών κ.ά. Στη Θεσσαλία, επί τρεις μέρες μετά το Πάσχα οι γυναίκες κατά σειράν ηλικίας χορεύουν στα μεσοχώρια τραγουδώντας πασχαλινά τραγούδια. Στα Μέγαρα, την Τρίτη της Διακαινησίμου χορεύουν το χορό της Τράτας, ενώ στην Κάρυστο την Πέμπτη της Διακαινησίμου χορεύεται ο αρχέγονος χορός του κυρ-Βοριά, χορός λατρευτικός για τον εξευμενισμό του βοριά, που στην περιοχή πνέει πράγματι με μανία. Ανάλογο ανοιξιάτικο έθιμο υπάρχει στη Σίφνο κατά τη διάρκεια της Αποκριάς. Την Παρασκευή της Ζωοδόχου Πηγής συνηθίζεται πανηγύρι στην εξοχή, όπου συχνά υπάρχει και αγίασμα θαυματουργό. Η παρουσία αγιασμάτων, γνωστή από την αρχαιότητα με άλλη μορφή, έχει σχέση με τη σημασία του νερού ως εξαγνιστικού και θεραπευτικού στοιχείου.
Αν και λόγω του περιορισμού των μετακινήσεων, αυτό το Πάσχα πολλοί δεν θα βρεθούν κοντά στη φύση, υπάρχουν κάποια έθιμα τα οποία είναι δυνατό να τηρηθούν ακόμα και σε συνθήκες περιοριστικών μέτρων, όπως αυτά που βιώνουμε αυτή την περίοδο.
(EUROKINISSI/ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΝΤΑΡΙΝΗΣ)
Ο οβελίας και η θυσία του Χριστού
Ερευνητές υποστηρίζουν ότι αυτός ο τρόπος παρασκευής του αρνιού ήταν γνωστό και στους αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι σαράντα ημέρες μετά τον θάνατο των συγγενών τους, μαγείρευαν δίπλα από τον τάφο, πιστεύοντας ότι στο γεύμα συμμετέχει και ο ίδιος ο νεκρός. Στη χριστιανική παράδοση, ο αμνός συμβολίζει τον Χριστό ο οποίος θυσιάστηκε για τον άνθρωπο.
Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής είχε παρομοιάσει τον Ιησού με τον αμνό θεού που θα πάρει στις πλάτες του τις αμαρτίες του κόσμου. Αυτή τη χρονιά ωστόσο, προκειμένου να αποφευχθούν οι μεγάλες συναθροίσεις και ο συνωστισμός σε πυλωτές και αυλές, το έθιμο μπορεί να τηρηθεί με το αρνί μαγειρεμένο στο φούρνο.
(EUROKINISSI/ΤΑΤΙΑΝΑ ΜΠΟΛΑΡΗ)
Το Πασχαλινό Τσουρέκι, λαμπροκουλούρα ή λαμπρόψωμο
Αν και φτιάχνονται όλον τον χρόνο, το Πάσχα τα τσουρέκια με το κόκκινο αυγό στη μέση έχουν την τιμητική τους. Συμβολίζουν την Ανάσταση του Χριστού καθώς το αλεύρι «ζωντανεύει» και «μεταμορφώνεται» σε ψωμί. Πρόκειται για αρτοσκεύασμα που παρασκευάζεται σε πολλές γειτονικές χώρες με διάφορες ονομασίες. Στην Ελλάδα ονομάζεται και λαμπροκουλούρα ή λαμπρόψωμο.
*Με πληροφορίες από συνέντευξη της Δρ. Αικατερίνης Πολυμέρου-Καμηλάκη, επιστημονικής συνεργάτη του Κέντρου Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, στο ΑΠΕ.
*Το κείμενο για την Κυριακή του Πάσχα είναι αποσπάσματα από το άρθρο της Δρ. Αικατερίνης Πολυμέρου-Καμηλάκη, Διευθύντριας του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, στο περιοδικό Μετροπόλιταν του Εκδοτικού Οργανισμού Λιβάνη, τεύχος 08 με τίτλο «Πάσχα το Καινόν» και «Πανήγυρις Πανηγύρεων».
